آواها و نواهاي مردم دهستان گنبد و اطراف آن واقع در شهرستان همدان

نگاهي به آواها و نواهاي مردم دهستان گنبد و اطراف آن واقع در شهرستان همدان

محمد رضا تكرلي ـ همدان

آواز ايل شرح شور و شيدايي مردمي است كه نغمه هاي زندگي را بيت به بيت و بند به بند با طبيعت دلنواز ايل هماهنگ ميكنند و مي سرايند:

توركمنين ائللــرينــدن
ووروجو ايگيت لــريندن
گؤزه ل- گؤزه ل قـئـزلريندن
آللاها آجوق گئدمسيــن
گئدئب اوره ك بدنيمـدن

و يا تصوير خيالي از خانه عشق ميسازند و آواز سر مي دهند :

بير اوتاق سالميشام خورما چؤپوندن
اوستونه تؤكميشم دورنا تئلئندن
بير گؤزه ل سئوميشم ائللر ائلئندن

و اين كيست جز شيدا دل من كه بدنبال يادمان گذشته خويش پا از شهر خودباختگي بيرون مي نهد و با توشه راهي از شور و غوغا و براي رهايي از " آيـريـليـق" به سوي ايل خود باوري گام بر مي دارد :

آيرليق آيريليق٬ آمان آيريليق
هر بير درددن اولان يامان آيريليق

و آنچه در اين مقال مي گنجد فقط يك نكته است و آن ترنم عشق است در آواز ايل و آواها و نواهاي مردمي كه ميراث فرهنگي خويش را سينه به سينه از نياكان نيكشان به ارث برده اند و اكنون در هياهوي غريب روزگار ما عزم نگاهداشت اين گنجينه كهن را دارند؛ ميراثي ارزشمند كه به قول استاد شهريار در جهان نظير و همتا ندارد :

توركون مثلي، فولكولوري دونيادا تكدير
خان يورقاني - كند ايچره مثلدير- ميتيل اولماز

در استان همدان اقوام مختلف ترك، فارس، كرد و لر در كنار هم زندگي مي كنند، شصت و پنج درصد از اين جمعيت را ترك ها تشكيل مي دهند كه در نقاط مختلف شهري و روستايي سكونت دارند. بررسي آداب و رسوم غني و گسترده تمام يا حتي بخشي از اين مردم از حوصله اين مقال خارج است و آنچه در اينجا مورد نظر است، آشنايي با برخي آواها و نواهاي رايج در دهستان گنبد و روستاهاي تابعه آن (واقع در شهرستان همدان) است، همچون آواها و نواهاي عاشقانه، مونجوق چاقارتما، نغمه هاي فراق، دعاها و اجتماعيات كه نسلهاست ورد زبان مردم است و ما در اينجا به بيان چند نوع از اين اشعار مردمي مي پردازيم :

الف : نغمه هاي عاشقانه: كه در شكل انواع ادبيِ بئش، يئر و قوشما سروده مي شود . بيان احساسات دلدادگان به يكديگر كه در پشت دار قالي زمزمه دختركان اين ديار است و آواز جوانانشان در كوه و در و دشت؛ و اينك چند نمونه :

آلا گؤز٬ آلا گؤز گل آتما مني
بىوفا غوصصادان ساراتما مني
يازوقين من آلام چؤللر فراري
دالين سورا گللم داغلار مارالي

***
دئرمان اوسته گول چيچگ
اوراخ گَتي٬ گول بيچك
من تـانيــرام اؤز يـاروم
اوجا بوي قئرمئز بيرچك
***
اوغلان دونين قئرميزي
ياندور چيراخ فئرمئزي
كور اولسون ننه م گؤزو
آيـروددي ايكيميـزي
***
آلما آتدوم٬ نار گلدي
كؤينك بيچديم٬ دار گلدي
كؤلگه دوشدي ايوانا
ديدئم بلكه يار گلدي
***
دريادا بالوخ يان گئدر
آشما يارامي٬ قان گئدر
سن كي دوكتور دئيئلن
طبيب گلنجه جان گئدر
***
داما قويدوم گؤي كوزه
سووونو سوزه سوزه
يارين سوغاتي سيزه
اؤزونو گونده ر بيزه

ب) مونجوق چاقارتما: رسمي است كه شب عيد قربان اهالي روستا در گروه هاي مختلف (مثلاً چند همسايه يا فاميلهاي نزديك) هر كدام از افراد شيئي كوچك (مانند سنجاق، مونجوق، سنگ ريزه) براي خود انتخاب مي كند؛ با در نظر گرفتن نيتي، عصر همان روز دختركان روستا سبوهاي كوچك را از قنات يا چشمه ده پر از آب مي كنند و به منزل مي آورند و هر كس مونجوق يا ساير اشياء خود را داخل سبوي مورد نظر مي ريزد و آن سبو را از ديوار يا سقف آويزان مي كنند و زمين نمي گذارند چرا كه بر اين باورند كه حكم آب در برخورد با زمين از بين مي رود و مونجوقها تأثير خود را از دست مي دهند. روز عيد قربان قبل از قرباني كردن تقريباً اوايل صبح همسايگان جمع مي شوند و كودك نابالغ و كم سن و سالي را (بين 3 تا 5 سال) انتخاب مي كنند كه با خواندن هر ترانه، يكي از مونجوق هاي داخل سبوي كوچك را در بياورد و اينكه آن شعر و ترانه خوانده شده بر هر مونجوق كه در آمد نيت و فال صاحب آن خواهد بود. حال چند نمونه از اين ترانه ها :

بو گلن يار اولايدي
الينده نار اولايدي
ايككيميزه بير كؤينك
يخه سي دار اولايدي
***
اوغلان دونين ياما٬ گل
دولان دامنان داما٬ گل
چاشت و ناهارا گلمَين
ايندي دولان٬ شاما گل
***
قوز آغاجي دئيئله م
هر گله نه اگيله م
گل اوزينن اؤپوم
من اؤزگه سي دئيئله م
***
دامدا چپر ايشله رم
قئز داداقين ديشله رم
سني منه وئرسه لر
ساچلارين گوموشله رم
***
بو آلما اولوشوبدور
جيبدن جيبه دوشوبدور
بو آلماني گؤنده رن
موشكيل ايشه دوشوبدور

ج) دعاها: نغمه هايي كه كاربرد دعايي داشته و در آن از ائمه معصومين طلب انجام نيكِ كاري را دارند؛ مانند :

ايمام آغاجي خسته
ايمامدا دوشدوم بسته
ايمام وئرسن مطلبئم
بئش قنديل گؤزوم اوسته
***
ايمامين بولاخلارئ
سبز اولور قئراخلارئ
ايمام وئرسن مطلبئم
ياندوررام چيراخلارئ
***
ايمامزادا باغلارئ
ياشيلدور يارپاقلارئ
ايمام وئرسن مطلبئم
ياندوررام چيراخلارئ
***
آغاجدا گؤردوم قومرونئ
حققه سؤيله دئم يوردونئ
علينن اون بير اوغلونئ
گؤرن عومروم تازالاندئ

د) جدايىها (آيريليقلار): مجموعه اشعاري كه در فراق يار، دوست، برادر، فرزند و نزديكان سروده شده است؛ همچون :

اوتوموشدوم سكيده
اوره گيم چك چكيده
ديديلر قارداش گلير
موشدولوق نبًله كيده
***
آق تويوق اوچار٬ گلير
قاناتين آچار٬ گلير
باجي قوربان قارداشا
قاپئني آچار٬ گلير
***
تويوق چئخه ر نانادان
سو ايچه ر كارخانادان
باجي قوربان قارداشا
چئخه ر مكتبخانادان
***
دريادا دريالوخلار
سودا اوينار بالوخلار
آللاه عؤمروم توكنسين
بيلمه ديم آيرولوخ وار
***
دامنان داما گزه رم
لعل و مرجان دوزه رم
آغور ائلين قئزييه م
غئرئبلئقده دوزه رم
***
قئزئل گول اولمييايدي
سارالوپ سولمييايدي
بير اؤلوم بير آيرولوخ
ايككي سي اولمييايدي

ه) نغمه هاي اجتماعي، فكاهي و طنز: مشتمل بر آواهايي كه بنا به اقتضاء شرايط سياسي اجتماعي روز سروده شده است :

خانوم ناز ائلر٬ نازوك بدندئ
قودوق ناز ائلر٬ او نه مه دندئ!؟
***
ياروم گئديب" خه رنده"
تويدور ايندي گلنده
***
شؤهره تي توتوب قله ي قافي
نه اؤزي گلير٬ نه تئلقئرافي
***
كدخوداني آتاك ايته
دفترداري وئرك كوته
آللاه رحم ايله ميلله ته
سربازلار گلئب ذئلله ته
بلكه شاه دوشه غيرته
***
همداننان چئخه ر گارئ
ايچئ دولئ بختيارئ
دؤندرين قئبله يه ساري
چاقورين قولسوز عباسئ
راضاخانين شاهلوق بسئ
سنه دييئم اي راضاخان
تخدين دووري اولسون سوغان!
گور با گور دوشسون سني دوغان
راضاخانين شاهلوق بسئ