همدان اوستاني آذربايجانلي‌لاري

آچيقلاما: بو يازى طرفيميزدن ائديت ائديلميشديرּ اصيل يازيداكى بوتون "آذرى"لر٬ "تورك"له دييشديريلميشديرּ يازىنين اصلى: تيريبون سايتيندا (لاتين اليفبا ايله)٬ آزاد تيريبون سايتيندا (عرب اليفباسى ايله)٬ آذرسس سايتيندا (عرب اليفباسى ايله) ٬ يازىدان قيسسا بير اؤزه ت: يارپاق سايتيندا

همدان اوستانى آذربايجانلىلارى- ٢٠٠١
-------------------------------------------
همدان اوستانى٬ جنوبى آذربايجان´ين ان گونئى بؤلگه سىديرּ همدان اوستانى تورپاقلارينين ياخلاشيق دؤردده اوچو ( يوزده يئتميش بئشى ٧٥٪) گونئى آذربايجان´ا داخيلديرּ (تقريبن ١٥٬٠٠٠ كيلومتر مربعּ داغليق قاراباغ´ين ٣٬٣ قاتى)

همدان اوستانى: نوفوس ١٬٧٠٣٬٩٠٠ نفر <-> اوزاؤلچومو (مساحت) ١٩٬٥٤٧ كيلومتر مربعּ

نوفوس-٢٠٠١ <-> شهرين آدى <-> ايرانداكى سيراسى
٤٠٧٬٦٠٠ <-> همدان <-> ١٤
١٤٦٬٦٠٠ <-> ملاير <-> ٤١
٦٦٬٢٠٠ <-> نهاوند <-> ٩٧
٤٩٬١٠٠ <-> اسدآباد <-> ١٢٨
٣٨٬٥٠٠ <-> تويسركان <-> ١٦٠

بوراداكى ان اؤنه ملى آذربايجانلى شهرلر بونلاردان عيبارتدير: اسدآباد٬ همدان (ايكى ديللى)٬ ملاير (سينير شهر٬ ايكى ديللى٬ ٪٥٠)٬ تويسركان (ايكى ديللى٬ سينير شهر)٬ بهار٬ كبودرآهنگ٬ قهاوند٬ رزن٬ قروه (كوردوستان اوستانينداكى قروه´دن آيرىدير)٬ لاله چين (لالجين)٬ مريانچ٬ سركانּ

همدان شهرينين قوزئيى٬ دوغوسو٬ گونئيى و اؤزه لليكله باتيسى (اسدآباد شهرينه سارى) كندلر بوتونويله توركلرله مسكوندورּ بئله جه همدان شهرى گونئى آذربايجان تورپاقلارى ايچه ريسينده قاليرּ همدان شهرينين اؤزو٬ گئچن يوزايلده كى فارسلاشديرما-فارسلاشما سيياستينين سونوجوندا ايكى ديللى اولموش و بوگون تكجه بعضى محلله لرى توركدورּ همدان´ين اسدآباد´ا و ده ملايئر´ين سرا´سينا دك٬ كرجان (كره جان) و چئوره سى بوتونلوكله تورك كندلردن عيبارتديرּ همدان´ين گونئيينده بروجرد (بوروجئرد)٬ ملاير (ملايئر)٬ نهاوند٬ تويسركان٬ اليگودرز´ده ده تورك كندلرى وارديرּ همدان اوستانيندا قيزيل اؤزه ن (قزل ازن) چايىنين داغليق بؤلگه سى خاريجينده ياخلاشيق بوتون منطقه توركجه دانيشيرּ

همدان اوستانيندا دانيشيلان ديل٬ توركجه نين بير آغزىديرּ كرمانشاه (كيرمانشاه) و كردستان (كوردوستان) اوستانلاريندا٬ بيجار٬ قروه (قوروه)٬ سنقر (سونقور)٬ كنگاور و چئوره لرينده كى تورك آدالارى (جزيره لرى) ده همدان توركلرينين طبيعى داوامى ساييليرּ دره گزين (درگزين) بؤلگه سى بوتونلوكله توركدورּ بوگون بوراداكى بؤيوك شهرلرين چوخو٬ همدان٬ ملاير٬ تويسركان ايكى ديللىدير٬ آمما كندلرين هامىسى توركجه دانيشيرּ

بو بؤلگه نين شاعيرلرى دينى (علوى و شيعى) شئعر نووعوندا تورك ديلى و ادبيياتينا تاىسيز قوللوقلار ائله ميشديرلرּ دونياجا تانينان مشهور سيد جمال الدين اسدآبادى افغانى (١٨٩٧-١٨٣٨) بورانين افشار بؤلويوندن ايدىּ (اسدآباد شهرينده سيدان محلله سيندن)ּ آنتى امپئريياليست ماهييتلى پان ايسلاميسم´ين قوروچوسو ساييلان سئييد جمال٬ هميشه رئفورميست اؤزه لليكلرى آغير باسان آذربايجان شئيخى (شيخيه) مذهبينده ايدىּ

١٩٤٥´ده آذربايجان ميللى حؤكومتىنين ايش باشينا گلدييى ايلك زامانلاردا٬ همدان بؤلگه سى توركلرى ده آكتيو شكيلده بو حركته قوشولموش٬ حتتا ايلك گونلردن بئله ياراقلى خالق٬ بؤلگه ده كى جادده لرده كونترول بازالارى قورموشدوּ

پهلوى دؤنه مينده اولدوغو كيمى بورادا رادييودان محللى لهجه ده توركجه پروقراملار وارديرּ بوگون بورادا تكجه بير اؤيره نچى درگىسى٬ "ايلديريم" توركجه يايينلانماقداديرּ همدان ميللت وكيلى حوسئين لوقمانييان (حسين لقمانيان) موحافيظه كارلارا قارشى ميللى مجليسده چيخيش ائتدييى اوچون سون گونلرده ١٣ آى حبسه محكوم ائديلميشديرּ

گونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سى يوز ايللرجه چئشيدلى تورك ائل-اويماقلارين قيشلاق-يايلاق ائله دييى يئرلرديرּ بو بؤلگه ده كى توركلرين ائتنوگئنئزينده رول اوينايان بعضى تورك اويماقلارى بئله دير:

١- قاراگؤزلولر (قره گوزلو٬ قره گزلو): بونلار سلجوقلولار دؤنه مينده اساسن گونئى آذربايجان´ين همدان بؤلگه سينه يئرله شيبلرּ ١٨ مينجى يوزايلده ايران و آذربايجان´ين ايجتيماعى-سيياسى ياشامينا آكتيو اولاراق قاتيلميشلارּ قاراگؤزلولرين سورييه´نين قوزئيينده يئرله شن علوى (قيزيلباش) مذهبلى شاملى (شاملو) و اوغوزلارين "بوزاوخ" ائلينه باغلى اولمالارى موحتملديرּ جنوبى ايران´دا قاشقاى (قشقائى) ائكسكيلاويندا دا قاراگؤزلو آديندا بير ائل وارديرּ بيديلىلر (؟) صفوى آذربايجان علوى دؤولتىنين قورولماسيندا رول اويناميشلارּ اونلار ايران توركمنلرينين ائتنوگئنئزينه ده قاتيليبلارּ آرالاريندان بؤيوك خانلار و علوى (قيزيلباش) شئيخ٬ پير٬ دده و بابالار چيخميشديرּ ١٩٣٠لاردا قاراگؤزلولرين ساييسى ٣٬٠٠٠٬٠٠٠ (؟) نفر ايدىּ اونلار علوى تورك قاجار سولاله سىنين ايش باشينا گلمه سينه ده يارديم ائتميشلر و سونرالار قاجارلارلا قوهوملوق باغلارى قوروبلارּ ابوالقاسم ناصرالملك همدانى قاراگؤزلو٬ قاجار دؤنه مينده بير موددت ايران´ين نائب السلطنه سى اولموشدورּ (١٣٢٩ قּ)ּ ١٩ نجو يوزايلده قاراگؤزلو طايفاسى بؤيوك باشلارى اينگيلتئره´نين ائتگىسى آلتينا گيرميش و پهلوى دؤنه مينده فارس شووئنيزمينه قوللوق ائتميشديرلرּ

٢- بهارلو (باهارلى): قاراقويونلولاردان اولان باهارلىلار٬ اوغوزلارا باغلى ييوا (ييوه٬ ايوه=يوكسك روتبه لى) ائليندن٬ ١٢ مينجى يوزايلده افشار و سالورلارلا بيرليكده سيردريا´دان ايران´ا كؤچوب٬ گونئى آذربايجان´دا همدان´ين باتىسيندا آذربايجانلى شهر اسدآباد´دا يئرله شميشديرلرּ اوزون موددت كوردوستان´ا حاكيم اولموشلارּ باهارلىلار آدلارينى همدان ياخينليغينداكى تورك شهر بهار (باهار)´ين قالاسيندان آليبلارּ ١٢ مينجى يوزايلده بونلارين بير بؤلومو اورمو چئوره سينده ياشاييرديּ (بوگون باتى آذربايجان´ين بو بؤلگه سينه محال-ى قاراقويونلو دئييلير)ּ اونلار سولطان جلال الدين´له چاتيشماغا گيريب و داها سونرا مونقوللارين گليشى ايله باتىيا كؤچدولرּ بهارلولار٬ قاراقويونلو اويماق (طايفا) بيرلييى و قاراقويونلو دؤولتينده حاكيم مووقئعييت توتوردولارּ قاراقويونلولار دؤولتينينين ييخيليشى ايله بهارلولارين بير بؤلومو هينديستان´ا گئديب و اورادا قطبشاهىلر (قوطبشاهلىلار) دؤولتينى ياراتميشلارּ

قاراقويونلولار ايفراط علوى (قيزيلباش-على آللاهى) مذهبينده ايدىلرּ بوگون بئله ايران´دا تورك قيزيلباشلارين (اهل-حق٬ گورانلارين) بير آدى٬ اؤزه لليكله باتى آذربايجان اوستانيندا قاراقويونلو´دورּ ١٦ نجى يوزايل سونلاريندا باهارلىلار يئنى اولوشدورولموش باشقا ايفراط علوى (قيزيلباش) مذهبلى اويماق شاهسئوه نلرله (شاهسون) بيرله شميشديرلرּ گونئى آذربايجان´دا شاهسئوه ن اويماقلاريندان بيرينين آدى واختى ايله باهارلى اولموشدوּ آيريجا قاجار اويماغينا داخيل ييوا آديندا بير ائل و گونئى ايران´دا ياشايان بئش اويماق (خمسه) كونفئدئراسييونونو اولوشدوران ٥ ائلدن بيرينين آدى دا باهارلى (بهارلو) ديرּ

٣- آفشارلار: بو بؤلگه ده افشارلار اؤزه لليكيله گونئى آذربايجان´ين همدان و كوردوستان´ين كيرمانشاه شهرلرى آراسيندا يئرله شميشديلرּ افشارلارين جيبال (جبال= داغليق) و خمسه آذربايجاني´ندا ان قالاباليق شكيلده يئرله شديكلرى آلانلار قزوين - همدان آراسى و اؤزه لليكله "بلوك افشار" (آفشار بؤلويو) ديرּ بورادا افشار آدلى شهرجييين چئوره سينده يوزدن چوخ افشار كندى وارديرּ بئله جه زنجان-قزوين-همدان اوچ بوجاغى آراسى اهالىنين تملينى افشارلار اولوشدورورּ

آذربايجانلى شهر اسدآباد´داكى افشارلارين بير بؤلومونو٬ آغا محممدخان قاجار زامانيندا اورمو´دان ايلك اؤنجه جيبال آذربايجاني´ندا ساوجبلاغ´ا (ساووج بولاق٬ تئهرانين غربينده) و اورادان دا اسدآباد´ا سوروله ن افشارلار اولوشدورورּ بو اورمو افشارلارينين باشقا بؤلوملرى٬ گونئى آذربايجان´ين ماراغا- تيكان تپه-سايين قالا (مراغه – تكاب- شاهين دژ) بؤلگه سينه٬ جنوبى ايراندا كيرمان (كرمان) اوستانينا و خوراسان (خراسان) ائكسكيلاوينا سورولموشدور (بو سونونجولار بوگونلو افغانيستان افشارلارينين اساسىدير)ּ افشارلار علوى (علىاللهى) مذهبينده ايديلرּ

٤- قاراپاپاقلار: ان اسكى چاغلاردا جيبال آذربايجاني´ندا اراك- همدان آراسينداكى بوزچالى- بورچالى (بزچلو) بؤلگه سينده ياشايان قاراپاپاقلار٬ صفوىلر دؤنه مينده گورجوستان´ى قوروماق اوچون اورايا يئرله شديريلميشديرּ داها سونرا بونلاردان بير بؤلومو ايروان و توركييه´يه (قارس٬ موش٬ وان٬ شارگؤل وּسּ) كؤچوبلرּ عومومى ايران والىسى آذربايجانلى پرنس عابباس ميرزا قاجار اونلارى اورمو – سولدوز´ا يئرله شديرميشديرּ بونلارين مركزى٬ اورمو گؤلونون جنوب-غربينده كى سولدوز (نقده) شهرىديرּ قاراپاپاقلار علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ

٥- شاهسئوه نلر: باهارلى اويماغى خاريج٬ شاهسئوه نلردن باشقا قوروپلارين دا بو بؤلگه ده يئرله شديكلرى بيلينيرּ تورك قيرال ناديرشاه افشار دؤنه مينده موغان چؤلوندن باغدادلى (بغدادي) شاهسئوه ن اويماغيندان ١٢٬٠٠٠ عاييله غرب سرحدلرينه ٬ كريمخان زامانيندا گونئى ايران´دا شيراز´ا و جيبال آذربايجان´ين قزوين٬ ساوا (ساوه)٬ همدان (لكلر٬ آريقلولار٬ اينانلولار) بؤلگه لرينه كؤچ ائتديريلميشديرּ آيريجا قاراگؤزلو ائلىنين شاهسئوه نلره باغلى اولدوغونا اينانانلار وارديرּ شاهسئوه نلر ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ

٦- خدابنده لو (خودابنده لىلر٬ خربنده لىلر): خودابنده لىلر٬ اوزون يايلا (توركييه) و حلب (سورييه) بؤلگه لرينده ياشايان اوغوز "بيگديلى" (بگدلى٬ بيگدلى٬ بيگدلى٬ وּسּ) و "اينانلو"لارلا بيرليكده ٬ شاملولار آدى آلتيندا بو بؤلگه يه گليبلرּ بونلار دا ايفراط علوى (على آللهى) مذهبينده ايدىلرּ

٧- كوردوستاندان گتيريلن گلباغى (گولباغلى) و اسدآباد٬ كنگاور٬ تويسركان آراسيندا ياشايان تركاشوند (توركاشوند) كيمى باشقا كيچيك تورك بويلارى دا بورايا يئرله شديريلميشديرּ گلباغىلر آذربايجانين استاجلو (اوستاجالى) ائلينين كوردوستان´دا قورولان قولودورּ

علاقه لى قئيدلر:

١- اهالى٬ خوصوصىيله بؤيوك شهرلرده يئيينجه فارسلاشماقداديرּ
٢- اهالى٬ سورعتله علوىليكدن شيعه لييه گئچمكده ديرּ شيعه له شنلر داها يئيين فارسلاشيرلارּ علوىلرين موقددس متينلرينين (كلام وּسּ) هامىسى توركجه (توركى) ديلينده ديرּ آيريجا بوتون دينى مراسيملرى سؤزلو (سولطان نسيمى٬ شاه ختايى٬ فوضولى وּسּ) و سازلى (عاشيق سازى) گئچه رּ علوىلرين پهلوى رئژيمينده بئله٬ قبير داشلارينى توركجه (توركى) يازمالارى٬ ايران توركلرى آراسيندا چوخ نادير گؤرولن بير حاديثه ديرּ مرحوم غلام حسين ساعدى "ايلخىچى" كيتابيندا بونلاردان بيرينى نقل ائتميشدير:

بير پرى پئيكر٬ ملك صورتلىنين دير بو مزار
گؤر نئجه خاكىيله يئكسان ائيله ييبدير روزيگار!

٣- بورا جنوبى آذربايجان´ين گونئى و مركزى ايران٬ حتتا عراق توركلرينه آچيلان قاپىسىديرּ
٤- بورادا ميللى روح و حركت چوخ ضعيفديرּ
٥- منطقه ده كؤچه رى حياتينى سوره ن اينسانلار٬ سورعتله آزالماقداديرּ تخته قاپى حياتينا گئچه نلر سورعتله شيعه له شير و سونرا دا فارسلاشيرلارּ

فارسلاشما ريسكى ان چوخ اولانلار <-> فارسلاشما ريسكى ان آز اولانلار
طايفالارا باغلى اولمايان شهر اهالىسى <-> كؤچه رى اولانلار
شيعه لر <-> علوىلر (و سئكتلرى)
بؤيوك شهرلر <-> كيچيك كندلر
مركزه- تئهرانا ياخين اولانلار <-> سرحدلره ياخين اولانلار
يوكسك تحصيللى-زنگين اولانلار <-> اوخوماميش٬ كاسيب اولانلار
ּּּּּּּּּּּּ ּּּּּּּּּּּּ

داداش قاراقويونلو قيزيلباش