Saturday, April 01, 2006



فرش آذربايجان:قالي همدان

اكثر ساكنان اين استان از نژاد ترك مي باشند
گره مورد استفاده در همدان از نوع تركي است
چله كش آن اغلب به شيوه تركي است


دقت: اين نوشته از ديدگاه قوميت گرائي افراطي فارسي و موضعي ترك ستيزانه و ضدآذربايجاني نوشته شده استּ

رويا کرمی

ناشر:سايت علمی پژوهشی فرش ايران
استاد راهنما عبدالله احراری
تاریخ نشر:(18/مرداد/1384)

بسم الله الرحمن الرحيم

ماديده و دل در گرو فرش نهاديم
جانها مقدوم ملك العرش نهاديم
هرنكته به ما از طرف عرش برآيد
نقشي شود و بر زبر فرش درآيد

پيشگفتار:

هنر مردم ايران آسماني است پر از ستارگان درخشان كه با تلألو خود در امتداد تاريخ ، جهان را روشني داده و آرامش بخشيده است .

در جهان كمتر هنري استمرار يافته ، در تاريخ اقوام و برانگيخته از ذهن انسان مي توان يافت كه همچون فرشبافي ضمن داشتن جنبه هنري صددرصد ، صنعتي دستي و مصرفي صرف و قوام بخش پايه هاي اقتصاد خانواده ها ، ايلات و عشاير و اقوام و كشورها و نيز متاعي تجارتي و سود بخش باشد بدون آنكه بتوان بين خواص متفاوت مذكور مرز و جدائي قائل گرديد و مشاهده نمود يا جنبه اي را برساير جنبه هاي آن برتري داد . اين ويژگي است كه فرش را در ميان ديگر دستاوردهاي هنري جهانيان پرآوازه و مقبول عام ساخته است .

فرش ميراثي ملي است كه با آداب و سنن و فرهنگ مردم اسن مرز و بوم گره خورده است . اين هنر بزرگ و صنعت اصيل پيوسته در بسته مواج زمان رو به كمال ، به حيات خود ادامه داده و مشاهده مي شود كه هر اندازه مطالعه آثار تاريخي و گزارشات، نوشته جات متخصصين ، كارشناسان جهت ريشه يابي زماني اين هنر ادامه مي يابد ، به همين ميزان تاريخ پيدايش واقعي قاليبافي در عمق تاريكي هاي زمان بيشتر فرو مي رود . اميدواريم با تحقيق و پژوهش در اين زمينه كمكي به غني تر كردن اين هنر ارزنده كرده باشيم هدف از انجام اين تحقيق هر چند هم ناقص كمك به پايداري علم و سنت فرش و فرشبافي و كمك به ارتقاء سطح آگاهي علاقمندان به اين هنر بوده است .

به اين اميد كه دست اندركاران دراين زمينه با تدابير خاص انديشيده شده ما را بسوي شناخت اين هنر ملي سوق دهند .

در پايان از راهنمايي هاي استاد گرامي جناب آقاي عبداله احراري تشكر و قدرداني مي كنم و كمكهاي بي دريغ سركار خانم دكتر آزيتا نعليني را ارج مي نهم و از پروردگار توانا توفيقات ايشان را خواهانم .

مرداد ماه 1384 – كرمانشاه
رويا كرمي

فهرست مطالب :

چكيده تحقيق
واژگان كليدي
فصل اول:
1 –1 مقدمه
2 – 1 بيان مسأله
3 – 1 پيشينه تاريخي تحقيق
فصل دوم :
1 – 2 نوع تحقيق
2 – 2 روش تحقيق
3 – 2 فرضيه تحقيق
4 – 2 اهداف تحقيق
فصل سوم :
1 – 3 يافته هاي تحقيق:
الف) جغرافياي همدان
ب ) سوابق تاريخي و آثار باستاني همدان
پ ) صنعت قاليبافي در همدان
ت ) بافت روستايي و شهري
ج ) رنگ آميزي در قالي همدان
چ) مواداوليه و ابعاد فرش همدان
ح ) طرح و نقش در قالي همدان
و ) ويژگيهاي فني بافت قالي همدان
ي ) مهمترين بخش ها و نواحي قاليبافي در همدان
فصل چهارم :
1 – 4 تجزيه و تحليل يافته ها
فصل پنجم :
1 – 5 جمع بندي مطالب و پيشنهادها
2 – 5 فهرست منابع و مأخذ

چكيده تحقيق :

همدان يكي از استانهاي غربي ايران است كه مركز آن در دامنه كوه الوند واقع گرديده است اين شهر داراي قدمت تاريخي بسيار بالا بوده و در زمان حكومت مادها به عنوان پايتخت و در زمان هخامنشيان و از لحاظ صنايع دستي از جمله قاليبافي معروف و مشهور مي باشد . قدمت تاريخي فرشبافي كاگاهي در همدان طولاني نبوده و به حدود يك قرن پيش باز مي گردد اما فرشهاي روستايي داراي سابقه تاريخي طولاني تري بوده و از نمونه هايي و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد و در گذشته از رنگهاي ثابت گياهي جهت بافت اين قاليها استفاده مي شده است شمار قاليچه هايي كه به قيمت ارزان يا متوسط در همدان بافته مي شود از ساير كانونهاي بافندگي بيشتر است و از اين نظر همدان را مي شناختند البته قالي همدان از نظر دوام و خالص بودن پشم در بين قاليهاي ايران مقام ارزنده اي دارد.

واژگان كليدي :

همدان – فرش – پيشينه – كيفيت – ملاير

1 – 1 مقدمه

بشر از ابتداي زندگي در زمين به فكر توليد كفپوش براي خود بود و از آن زمان كه موفق به شكار حيوانات شد از پوست آنها براي تهيه كفپوش و رو انداز استفاده كرد.

درست از همين زمان بود كه به جنبه هاي ديگر آن بخصوص زيبايي نيز انديشيد اختراع سوزن و نخ كه باستان شناسان آن را به 26 هزار سال پيش سنت مي دهند گام بزرگي در اين زمينه بود اين اختراع به بشر امكان داد تغيراتي در شكل طبيعي پوست بوجود آوردهو با دوختن اشكال و جنس هاي مختلف پوست در كناره دروني هم پوست را برگتر يا نرم تر كند و از اين طريق به برخي از اميال زيبا شناسي خوددست يابد اينروشهاي بديع كه درآغاز احتمالاً از كنار هم قرار دادن دو پوست از دورنگ مختلف فراتر نمي رفت كم كم متنوع تر شد و طرحهايي ساده پديد آمد هر چند كه رسيدن به اين مراحل سريع و آسان نبود و در پي هزاران سال تجربه و تمرين بوجود آمده بود اما حاصل كار چنان دلپسند و مقبول شد كه بشر آنرا هيچگاه از ياد نبرد و هنوز هم با وجود توانايي چشم گير بدن دريافت انواع فرشها بسر هم كردن پوست را از ياد نبرده است هنوز هم شبانان و روستائيان مناطق دورافتاده به همان روش اجدادي و باستاني پوست گوسفندان را به هم وصل مي كنند و به اين ترتيب گرم و نرم ترين رواندازها و زيراندازها را مي سازند .

از مشخصه هاي هنر ايراني كاربردي بودن آن است فرش نيز از اين خصيصه بي بهره نيست و در عين اينكه زيباست يك نياز محسوب مي شود .

در حال حاضر ايران به عنوان مهد فرش و سرزميني كه پديد آورنده (( پازيريك)) كه قديمي ترين فرش دنياست شناخته مي شود . فرش ايراني پازيريك هنوز قديمي ترين و معتبرترين فرش بافته شده در دنياست و باقي ماندن آنرا مي توان به حساب شانس بشريت گذاشت .

در خصوص ويژگي هاي فرش ايراني تفاوتهاي منطقه آن ، قصه فرش پازيريك فرش ماشيني و ساير دستبافته هاي ايراني كتابها ، مقالات ، سخنراني ها ، نوشته هاي بسيار زيادي در سطح ايران و جهان وجود دارد .

تا صد سال پيش سرمايه زندگي ايراني فرش بود فرش ايراني همه چيز بود آبرو ، حيثيت ثروت و …اگر امروزه تشخيص و آبروي افراد به مبلمان ، ماشين آخرين مدل و منزل بزرگ و مجلل وابسته است در گذشته فرش جايگزين همه اينها بود با تغيير جايگاه ارزشهاي اجتماعي ، فرش همچون ديگر نمادهاي سنت دچار تنزل شد . غافل از اينكه خريد فرش خريد سرمايه اي است كه شب مي توان بر آن آرام گرفت و از صخت و سلامتش اطمينان داشت مشكل ما تفكر است نه ارزش واقعي فرش . و تنها يك راه حل دارد آشنايي با روح فرش ايران ، آشتي با درون مايه هاي فرش كه در دروس دانشگاهي از آن غفلت شده آشتي با آموخته هايي كه هنوز به زبان علم نوين تدريس نمي شود . براي اين حركت نوين نه تنها دير نيست بلكه آغازي است با آينده اي روشن كه فراسوي حالت به استقبال اين اميد و نور مي رويم و مي گوييم ( براي فرش ايران دير نيست )

2 – 1 بيان مسأله :

من كه دانشجوي سال دوم رشته فرش هستم زاده كرمانشاه و ساكن منطقه غرب مي باشم با توجه به اينكه استان كرمانشاه در غرب ايران و همجوار با استان همدان واقع شده و در كرمانشاه علاوه بر دستبافته هاي ساير مناطق ايران فرش همدان نيز به وفور باقت مي شود به نظرم رسيد كه فرش همدان شامل خود شهر همدان و روستاها و شهرستانهاي ديگر اين استان كه اغلب داراي تايخ كهن بوده و از مهمترين مراكز بافندگي فرش مي باشند و فرشهايي زيبا از اين مناطق بدست آمده احتمالاً داراي قدمت طولاني بوده و از اصالت و كيفيفت بالايي برخوردارند .

لذا اين انگيزه را در من به وجود آورد كه زمينه تحقيق خود را در راستاي بررسي فرش همدان انتخاب نمايم . به اين اميد كه به نتايجي در خور توجه و قابل استفاده دست يابيم .

3 – 1 پيشينه تاريخي تحقيق :

در كتاب قالي ايران نوشته سيسيل ادواردز آمده است هيچ كس به درستي نميداند از چه موقع مردم همدان به اين حرفه اشتغال داشته اند . هيچ گونه مدركي شد به اينكه يك يا چند تخته از قاليهاي نفيس دوران صفويه در اين ايالت تهيه شده باشد در دست نيست بلكه مداركي وجود دارد كه عكس اين نكته را ثابت مي كند .

در كتاب فرشنامه ايران تاليف دكتر حسن آذرپاد و آقاي فضل اله حشمتي رضوي آمده است : اگر اين نكته را كه از جمله هداياي شاه طهماسب صفوي به مرا د فرش يك تخته قالي كار در جزين بوده است بپذيريم مي توان نتيجه گرفت كه قاليبافي منطقه همدان در قرن شانزدهم رونق داشته است .

آقاي احمد دانشگر در كتاب فرهنگ جامع فرش ايران چنين مي گويد : همدان يكي از مراكز قاليبافي ايران است اگرچه قريب به اتفاق قاليهاي بافت اين ناحيه از لحاظ طرح و بافت معمولي است اما پويايي و مداومت در كار بافت مردم همدان را به داشتن هنر فرشبافي در جهان صاحب نام كرده است . قاليچه هاي بافت درگزين مرغوب و بادوام و داراي طرح و نقش متنوع و رنگ آميزي ويژه خود است .

قاليبافي در تمامي كشور بخاطر دوام و استحكام آن مشهور است ولي گويا قاليبافي در استان همدان از پيشينه طولاني برخوردار نباشد صنعت قاليبافي در استان همدان در قرن اخير پيشرفت كرده است اهميت قاليبافي استان همدان از اين نظر است كه ميزان محصول قاليچه هاي ارزان و متوسط آن بيشتر از ساير نواحي قاليبافي است قالي همدان از جهت نوع جنس و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد .

در كتاب پژوهشي در فرش ايران به قلم آقاي تورج ژوله چنين آمده است : امروزه در شهر همدان فرشبافي از رونق كمتري نسبت به گذشته اي كه چندان دور برخوردار است در اين شهر فرشبافي پر رونقي جريان داشته است و همدان يكي از مراكز اصلي تجارت فرش در منطقه غرب كشور بوده است بسياري از فرشهاي مركز و غرب ايران از اين مسير راهي عراق و شهرهاي غربي و اروپايي شده است .

آقاي محمدجواد نصيري در كتاب (( سيري در هنر قاليبافي ايران )) مي نويسد : استان همدان يكي از مناطق مهم قاليبافي ايران از لحاظ كميت و تعداد است و در آن بيشتر از هر منطقه ديگر ايران فرش بافته مي شود مطابق آمار 17 سال قبل رويهم رفته بر روي 115000 دار قالي موجود در آن متجاوز از 57000 كارگر قاليباف به كار گره زني مشغول بوده اند اكثر فرشهاي آن بصورت تجارتي و متوسط بافته مي شوند از جمله قاليچه هاي دو ذرعي درشت باف و ارزان قيمتي كه در بازار اصطلاحاً به نام (( موصل)) اشتهار يافته اند . در ميان انبوه توليدات اين اسكان گاهي نيز به فرشهاي مرغوبي كه تحت نظارت واحدهاي شركت سهامي فرش ايران بافته شده اند بر مي خوريم .

فصل دوم : مواد و روشهاي تحقيق :

1 – 2 نوع تحقيق :

تحقيق انجام شده به صورت تاريخي ، توصيفي مي باشد .

2 – 2 روش تحقيق :

روش تحقيق اسنادي و با استفاده از كتب ، مقالات، برداشت از اينترنت و ساير دست نوشته هاي موجود بوده است .

3 – 2 فرضيه تحقيق :

الف ) فرش همدان داراي پيشينه طولاني است .
ب ) فرشهاي همدان از نظر كيفيت بافت در سطح بسيار بالايي نيستند .

4 – 2 اهداف تحقيق :

در اين تحقيق هدف اين است كه با مراجعه به منابع موجود اطلاعاتي در مورد قدمت تاريخچه فرش همدان و ميزان مرغوبيت اين دستبافته ها از نظر كيفيت رنگ و بافت و طرح كسب نماييم .

فصل سوم : يافته هاي تحقيق :

جغرافياي همدان :

همدان يكي از مراكز مهم قاليبافي ايران است ، اين استان قديمي كه در مغرب ايران واقع مي باشد ناحيه اي است كوهستاني و محدود از شمال به زنجان و از مشرق به استان مركزي از جنوب به لرستان و از مغرب به كرمانشاه در اين استان كشاورزي و باغداري و دامداري مشاغل اصلي مردم است و اهالي در جنب اين امور از قديم به صنايع دستي از جمله قاليبافي سفالگري ، گليم ، زيلو بافي مي پرداخته اند شهر همدان كه تا تهران 337 كيلومتر فاصله دارد مركز اين استان مي باشد كه از شهرهاي قديمي ايران است و در گذشته به نام هگمتانه (( پايتخت سلاطين ماد)) بوده است .(3)

شهر همدان داراي 34 درجه و 48 دقيقه عرض شمالي و 48 درجه و 29 دقيقه طول شرقي است و در دامنه كوه الوند قرار گرفته و از سطح دريا 1890 متر ارتفاع دارد .

بطور كلي هواي همدان در زمستان سرد و در تابستان معتدل مي باشد و همين تعادل درجه حرارت در اكثر ايام سال موجب گرديده تا محصولات زميني و درختي و دامي در آن به وفور يافت شود و بازار معاملات رونق يابد (3) اين حوقل در مورد اين شهر نوشته است : همدان شهري بزرگ و زيبا و داراي نهرها و درختان و توابع پهناور و غلات است در اين شهر گروهي اهل ادب و دانش و مروت مقيم اند . در آنجا قيمت ها ارزان و گوسفند و لبنيات و پنير و انواع كالاهاي بازرگاني مانند زعفران فراوان يافت مي شود اصطراري جغرافيا نويس ديگر قرن چهارم هجري از معدن قلع در حوالي همدان و تماشاي متنوع و كفش هاي جنوبي كه در آنجا ساخته مي شود سخن به ميان آورده است .(7)

سوابق تاريخي و آثار باستاني همدان :

همدان شهري بسيار قديمي است بهترين دوره آن شايد به زماني بر ميگردد كه مادها آن را به پايتختي برگزيدند .(1) شهر همدان از زمان ديااكو كه موسس سلسله ماد بود به عنوان پايتخت ايران انتخاب شد البته اولين باري كه اسم اين محل برده شده در حدود 1100 سال پيش از ميلاد بود كه نام همدان را امدانه ذكر كرده اند اين شهر حتي قبل از اينكه پايتخت مادها شد مورد حمله آشوريان قرار گرفت اين شهر تحت نامهاي ديگري از قبيل هگمتانه ، هگمتيان ، اكباتان ، اكباتانا و آمدانه نيز نوشته شده است .(7)

50 سال بعد كورش سلسله هخامنشيان را بنياد نهاد و شهر همدان اهميت خود را حفظ كرد چرا كه سلاطين هخامنشي براي فرار از گرماي طاقت فرساي بابل اين شهر را براي اقامتگاه تابستاني خود برگزيدند اين دوره كه مايه مباهات شهر همدان است در سال 331 ق م كه اسكندر آن را غارت كرد و داريوش سوم را مغلوب ساخت به پايان رسيد سپس مدت هزار سال اين شهر تقريباً در هاله اي از گمنامي بسر ميبرد تا در سال 641 م پس از جنگ خونين نهاوند بار ديگر نامش بر سر زبانها افتاد و همدان نخستين شهري بود كه بدست اعراب افتاد .

مهمترين رويدادها در تاريخ همدان عبارتند از : تاخت و تاز تركان سلجوقي در آغاز قرن يازدهم تهاجم مغولها در قرن سيزدهم و تسخير همدان توسط تركان عثماني در مدت 200 سال جنگ با تركيه در قرن شانزدهم و هفدهم پس از اين واقعه مدتي طولاني اين شهر در آرامش بسر مي برد تا سال 1789 م كه بار ديگر آقا محمد خان قاجار آن را ويران ساخت از آن هنگام تا كنون اين شهر توانسته است با آرامش طرحهاي آباداني خود را اجرا نمايد .(1)

آثار باستاني شهر همدان عبارتند از : دژي داراي هفت ديوار متحد المركز كه با هفت رنگ سفيد و سياه و ارغواني و آبي و نارنجي و نقره اي و طلايي نقاشي شده و در محلي كه امروز تپه مصلي است قرار داشته اين تپه خارج از شهر همدان و در جنوب آن واقع شده است . آرامگاه استر مرد خاي بناي گنبد واري است كه در وسط بازار قرار گرفته ، آرامگاه يكي از بنيانگذاران مهم علم پزشكي بنام ابوعلي سينا كه در يكي از ميادين اصلي شهر واقع شده است .(1) مقبره ميرزاده عشقي و آرامگاه اويسنا هم در در همدان واقع شده است .(10)

يك مقبره زيبا كه در بنه بازار يعني محله پيشه وران عرب واقع گرديده و گنبد علويان نام دارد(1) آرامگاه بابا طاهر عريان كه از شعراي معروف ايران است . مجسمه شير سنگي و گنج نامه كه سالانه بازديد كنندگان زيادي از داخل و خارج كشور دارد .

صنعت قاليبافي در همدان:

بطوريكه ذكر گرديده مردم استان همدان به هنرهاو صنايع دستي علاقه وافر دارند مردم اغلب شهرها و روستا ها بكارهاي دستي از جمله بافندگي بويژه قاليبافي روي آورده اند .(3)

همدان يكي از بزرگترين مراكز قاليبافي ايران است اهميت آن از اين نظر است كه ميزان محصول قاليچه هاي ارزان و متوسط آن از ساير نواحي مشرق زمين بيشتر است در واقع مي توان همدان را مركز قاليچه هاي ارزان قيمت ناميد هيچ كس به درستي نمي داند از چه موقع مردم همدان به اين حرفه اشتغال داشته اند اين صنعت در قرن 16 در جزين ( درگزين ، دريازين ) كه ناحيه اي واقع در جلگه همدان است وجود داشته (1) زيرا گفته مي شود شاه طهماسب صفوي يك تخته قالي كار در گزين را به برادر خود شاه سليمان هديه نمود بنابر اين چنين بنظر مي رسد كه 400 سال قبل هم مردم همدان در اين صنعت شهرت داشته اند (1و2) اما هيچ گونه سنت محلي كه مويد چنين فرضيه اي باشد وجود ندارد و در ايران فقدان سنت در چنين موردي حائز اهميت بسيار است علاوه بر اين قاليهاي نفيس دوران صفوي با گره فارسي بافته شده در حاليكه قاليهاي همدان در طي قرون متمادي بدون استثنا با گره تركي تهيه گرديده است قاليهاي نفيس اين دوره بقدري از لحاظ طرح و رنگ با فرشهايي كه در همداني بودن آنها ترديد نيست تفاوت دارد كه هيچ گونه قرابن و بستگي بين آنها نمي توان مشاهده كرد .(1) سيسيل ادواردز مي گويد هيچ مدركي دال بر اينكه اين حرفه قبل از سال 1912 م برابر با 1291 هجري شمسي در اين ناحيه وجود داشته در دست نيست بدون ترديد هنگاميكه در سال 1912 م بار اول از اين شهر ديدن كردم حتي يك دستگاه قاليبافي در اين شهر وجود نداشت در اين سال در خانه اي كه به اين منظور اجاره شده بود 8 دستگاه قاليبافي به كار افتاد بدين ترتيب اولين كارگاه قاليبافي همدان شروع به كار كرد (4) شركتهاي خارجي در تمام سالهاي 1880 و دوران جنگ جهاني اول و دوم همپاي فعاليت چشمگيري كه در مناطقي نظير كرمان ، اراك و تبريز داشته اند در اين شهر نيز به تجارت مشغول بوده اند و همين شركت ها به تدريج سبك شهري باف را در اين ناحيه بوجود آوردند در واقع تجارت فرش همدان در دست عده اي از تجار انگليسي و ارمني بوده است . از كارگاههاي معروف قديم قاليبافي در شهر همدان مي توان اين عده را نام برد : كارگاه قاليبافي شيخ تقي وكيل الرعيا كارگاه يوسف زنجاني و كارگاه سرهنگ حسن رياحي از تجار قديمي مي توان موسيوامله دوران ، حاج احمد مناعي همايوني ، محمد شفيع مقتدر ، خان احمدي و حاج هادي كشاورزي و يوسف زنجاني ( كه از پايه گذاران فرش شهري باف و معاصر همدان بودند را نام برد همچنين حاج غلامرضا سرفراز ، ابراهيم كشميري و حاج غلامرضا يزدي را مي توان از پيش كسوتان فرش معاصر و شهر ي باف همدان دانست .(7)

البته حدود ، ناحيه بافندگي همدان از مرزهاي اداري اين ايالت تجاوز كرده و اغلب قاليچه ها و قاليهاي كارسنه و بيجار و همچنين قاليچه هاي عشاير كرد كه خارج از همدان بافته مي شود به بازار اين فرش راه مي يابد(1) در شهر همدان تعداد 45712 دار قاليبافي موجود است .(6)

بافت روستايي و شهري :

صنعت قاليبافي همدان مانند اغلب مراكز قاليبافي ايران به دو گروه اصلي تقسيم مي شود . صنعت روستايي كه قرنها در روستاهاي همدان وجود داشته و صنعت كارگاهي كه اخيراً به وجود آمده و در شهر متداول است (1) امروزه در همدان فرشبافي به روستاها منتقل شده است بالاترين رقم حكايت از وجود 500 دستگاه دار قاليبافي درون شهري دارد كه غالباً مربوط به فرشهاي بزرگ است .

لازم به ذكراست كه بخش قابل ملاحظه اي از قاليچه هاي تصويري قديم ايران بويژه در طي سده اخير در مراكز اطراف شهر همدان و يا خود شهر همدان بافته شده اند .(7)

از تعداد دستگاههاي قاليبافي موجود در نواحي روستايي آماري گرفته نشده ولي احتمال مي رود تعداد حدود 30 هزار دستگاه باشد كل ميزان فرآورده اين ناحيه در حدود 100 هزار تخته در سال برآورد شده كه بالغ بر 90 درصد آن قاليچه هاي كوچك است .(1)

ناحيه بافندگي همدان شامل 20 بخش است كه هر يك از تعدادي روستا تشكيل يافته است . بعضي از آنها نواحي اداري بشمار مي روند و خود نامهايي دارند مثل سردرود ، درگزين يا خمسره برخي ديگر تنها اجتماعي از روستاها است كه مي توان به سهولت نام روستاي اصلي يا مهمترين روستاي گروه را بر آنها اطلاق كرد ، مثل انجلاس و كبوتر آهنگ و غيره بعضي از اين گروهها فقط داراي 5 يا 6 روستا هستند ، ولي باز در اين زمينه شهرت دارند . برخي ديگر به عكس از 50 تا 60 روستا تشكيل شده اند .فرآورده هاي گروهها و يا بخشهاي مختلف از لحاظ مرغوبيت با يكديگر تفاوت بسيار دارد .

از ويژگي هاي طرحهاي روستايي همدان استفاده از طرحهاي هندسي و شكسته است . بطور كلي بهترين قاليچه را قاليبافي تهيه مي كند كه در كار خود از پشم دسترين استفاده مي كند ، چه پشم مورد نياز را يا از گوسفندان خود به دست مي آورد و يا آن را از ايلات و عشاير مجاور خريداري مي كند و بدترين نوع آنها فرشي است كه از كلاف آماده در بازار تهيه ميشود ، زيرا نوع پشم كلافهايي كه در بازار به فروش مي رسد بسيار نامرغوب است چون اغلب آنها از پشم پوست دباغي شده از دباغ هانه هاي مجاور بدست آورده است .(1)

رنگ آميزي در قالي همدان :

از لحاط رنگ آميزي مي توان فرش قديم و محلي همدان را از زيباترين و شادترين فرشهاي ايران نام برد كه هماهنگي در رنگهاي متنوع و شاد حتي در فرش امروز آن نيز ديده مي شود اين رنگهاي الوان و ثابت را در گذشته از شيره انواع گياهان مي گرفتند و پشم را رنگ ميزند كه به آنها قاليهاي بارنگ ثابت مي گويند و هر چه كهنه تر شود رنگ آن جلا و يباي خاص خود را پدا مي كند ولي در حال حاضر بعضاً از رنگهاي شيميايي و دباغي استفاده مي كنند كه موجب كاهش كيفيت و ثبات رنگ مي گردد و اين مساله موجب گرديده كه تاحدود زيادي از مرغوبيت آنها كاسته شود(7و4) رنگ زمينه قهوه اي متمايل به شتري در فرشبافي همدان كاربرد زيادي دارد رنگهاي ديگر فرش همدان قرمز كم رنگ ، آبي و بندرت سبز مي باشد البته استفاده از رنگهاي سبز روشن و سير زرد طلايي نارنجي سرمه اي آبي سير، آبي روشن ، قرمزگلي ، كرم و فيروزه اي زرشكي نيز در فرشهاي مناطق شهري همدان ديده مي شود .(2و5و6)

مواد اوليه و ابعاد فرش همدان :

پشم براي پرز فرش و نخ پنبه براي تارو پود در قاليهاي معاصر همدان مورد استفاده قرار گرفته اند(6و7) از انواع فرشهايي كه در همدان بافته مي شود يك نوع ريز بافت كه در اندازه هاي كلگي بافته مي شود معروف و مشهور است و ساير اندازه هاي ديگر مانند كناره دو ذرعي پنج چارك خرك پشتي روكركي و سجاده اي نيز در همدان بافته و به بازار عرضه مي شود . از جهت بازار فروش فرشهاي دوذرعي و چارك در داخل همدان خريدار زيادي دارد و مردم از ساير اندازه ها استقبال چنداني به عمل نمي آورند اما فرشهاي شهري باف معاصر همدان داراي ابعاد بزرگ مانند 6 و 9 و 12 متري حتي در نمونه هاي با ابعاد بزرگتر هستند .(7)

در بافت بدترين قاليچه همدان كه به طور معمول گونه هاي روستايي است پشمي كه بيشتر از پوست و دباغي شده به دست مي آيد و يا مخلوط موي بز و شتر يا پشم است به كار برده مي شود و بهترين قاليچه هاي همدان از پشم دست ريس بافته مي شود .

كلاف و دستريس كلفت است و پرزان را زياد كوتاه نميگيرند و به همين علت قاليچه متراكم و در نتيجه خشن ولي بادوام مي شود(2) پرز قاليچه ها بلند ضخيم و نسبتاً خشن است .(3)

طرح و نقش در قالي همدان :

نقشه هايي كه در كانون هاي شهري همدان بافته مي شود يا براي صادرات است يا براي بازار داخله . قاليهاي صادراتي را چون بيشتر براي امريكا صادر مي شود با نقشه هاي باب بازار آمريكا مي بافند كه به آن نقشه باب آمريكا مي گويند كه عبارت است از : گونه هاي كف ساده يعني اسليمي لچك ترنج و بته اي قاب قرآني كه با حاشيه درهم و يا حاشيه سر راست و با رنگهاي روشن بافته مي شود نقشه هاي باب بازار داخله عبارت است از گونه هاي ماهي شاه عباسي ، پيچ . شيخ صفي ، شكارگاه، محرابي ، حاج خانمي ، بته ترمه اي ، بته بازوبندي سنندج ، بته شال كشميري ، بته شكسته ، خاتم شيرازي ، گل و بلبل ، نقشه مستوفي و…(2)

اما دو طرح پر طاووس و خوشه انگوري در همدان در طي دهه هاي اخير شهرت بيشتري داشته است (7)قاليچه هاي روستايي همدان از بيشتر قاليچه هاي عشايري ايران ساده تر است و بيشترين نقشه اي كه در كانونهاي روستايي بافته مي شود عبارت است از : انواع ماهي ساده كچك ترنج ، ماهي درهم و بته ، نقشه هاي برخي از نقاط روستايي باف همدان به قرار زير است :

وفس : لچك ترنج زمينه قرمز ، خرده ماهي
پيش خور‌ : لچك ترنج زمينه سفيد و ماهي دار
اوزن ده : دسته گلي ، خمسه ، دستگاهي
حوزة حاجيلو : گلي پيازي و قره داغي
بيوك آباد : كف سادة ترنج داروو بي ترنج
اسدآباد : گونه هاي ماهي و بازوبندي(2)

و ساير نقشه هايي رايجي كه قاليبافان همدان از آن استفاده مي كردند عبارت بودن از اصفهان ، حوزان ، اژدر ، دست دلر و غيره ….. البته گروهي معتقد اند نقش هاي متعالي همدان اغلب متعلق به شهرهاي ديگر بوده و خود شهر همدان نقشه بخصوص ندارد .(4)

از جمله طرحهاي مناطق شهري همدان مي توان موارد زير را نام برد : ديته گلي ، شاه عباسي ، اسليمي ، درختي ، گل فرنگ ، گلداني و تلفيقي .(6)

ويژگي هاي فني بافت قالي همدان :

رجشمار : قالي محلي همدان داراي رجشماري بين 15 و حداكثر 25 مي باشد اما قالي شهري آن در رجشمارهاي بين 30 و حداكثر 40 رج است .
ظرافت قاليهاي شهري همدان در مجموع بين 100 تا 130 ايلمگ ( گره ) در چارك و 16 سانتي متر و بين 120 تا 140 گره در چارك باب صادرات است ( كه زماني به آمريكا صادر مي شده است ) و ظرافت يش از 140 گره در چارك بندرت بافته مي شود .
شيرازه : كليه قاليهاي محلي و شهري همدان هنگام بافت شيرازه مي شوند
نوع گره : قالي همدان با گره تركي ( متقارن ) بافته مي شود گره تقلبي 4 پوده نيز در همدان رواج فراوان دارد اما قاليهاي شهري هرزان و بهار دو پوده است .
نوع دار قالي : دارها معمولاً عمودي و ثابت هستند و در شهرها از دارهاي گردان نيز استفاده مي گردد
نوع چله كشي : چله كش به شيوه تركي رواج بيشتري دارد و از جنس پنبه است
نحوه پرداخت و روگيري : بسياري از قاليهاي شهري باف همدان پس از اتمام بافت پرداخت مي شوند . اما اصيل و محلي همدان از نوع يك پوده ( يك پود ضخيم ) است اما قالي جديد آن بويژه نوع شهري باف به صورت دو پود با گرايش اول باف است .
گليم بافي : به سبك فارسي انجام مي شود .(7و2و3و9)

طراحان معروف فرش همدان :

شهاب الدين كوثري ، اسحاق ايران پور ، ميرزا رضا يگانه ، علي اصغر حسين خاني ، احمد غفاري ، حسن شهيدي ، محمود و احمد شهيدي ، اسد اله شاخصي و محمد گيلاني از معروفترين طراحان معاصر قالي شهري باف همدان مي باشند .(7)

مهمترين بخشها و نواحي قاليبافي در همدان :

(( نقشه ))

درگزين – ( درجزين ) : درگزين با 177 روستاي تابعه آن يكي از مراكز مهم قاليبافي استان همدان است (8)اين بخش هم چنين تنها بخشي است كه گفته مي شود از چهار قرن تا كنون صنعت قاليبافي در آن رواج داشته است .(1)

يك تخته قالي كار درجزين از جمله هداياي شاه طهماسب صفوي به برادرش بوده است كه درستي قدمت 400 ساله قالي درگزين را اثبات ميكند .(2) اين ناحيه نام خود را از ديارزين كه در قديم استاني به اين نام بود ولي امروزه روستايي بيش نيست گرفته است . بازار مركزي اين بخش قروه است كه روستايي است آباد مرز اداري اين ناحيه رزن است كه در جاده اتومبيل رو همدان قزوين واقع شده است قاليبافان در جزين از بهترين قاليبافان همدان محسوب مي شوند و قاليهاي آن با حداكثر قيمت در بازار به فروش مي رسد .(1) تا 20 سال قبل متجاوز از 14000 قاليباف بر روي دارهاي قالي به كار بافت مشغول بودند .(8)

اين قاليچه ها را يا با پشمي كه از گوشفندان خودشان به دست آمده مي بافند و يا از پشمي كه از ايلات مجاور شاهسون خريداري كرده اند . اين پشم ها كاملاً شسته و تميز است و بوسيله شانه خوب مرتب و منظم شده و به طور يكنواخت تابيده شده است . مثل اغلب نواحي بافندگي مايه هاي آبي و نيل پر طاووس و انواع سبز ( سير ، متوسط ، روشن ) و مايه هاي سرخ روناسي و قرمز دركارگاههاي رنگرزي محل و توسط رنگرزان حرفه اي بدست مي آيد . زيرا تهيه اين قبيل رنگها مستلزم داشتن مهارت فني است . رنگهاي اين ناحيه شفاف و روشن است و اين نكته مي رساند كه رنگرزان درگزين دركار خود مهارت دارند .

بقيه رنگهايي كه بكار مي رود منجمله انواع نخودي و زردهاي شتري و قهوه اي را خود قاليبافان در منزل تهيه مي كنند . متاسفانه در سالهاي اخير روستاييان براي بدست آوردن رنگ قرمز سير ، به جاي روناس از يك نوع رنگ نامرغوب استفاده مي كنند كه به زيبايي قاليچه هاي آنها لطمه وارد آورده است . (1)

قاليچه هاي بافته شده در درگزين يك پوده بابافت متوسط با پرز بلند و متراكم بافته مي شود . طرح قاليچه هاي درگزين مشابهت فراواني با برخي از طرحهاي ترنجدار ساروق دارد . قاليجه هاي بافت درگزين مرغوب و بادوام و داراي طرح و نقش متنوع و رنگ آميزي ويژه است .(3)

كبوتر آهنگ : در جنوب مهربان بخش كبوترآهنگ و شهرستان بهار قرار دارد كه در گذشته فرش هايي با كيفيت مرغوب در مراكز قالي بافي آن تهيه شده است .(8) سه تخته قالي متعلق به اوايل قرن هفدهم وجود دارد كه بافت آن را به شمال غربي ايران نسبت مي دهند كه به احتمال بايد در كبوترآهنگ بافته شده باشد كه يكي در موزه فيلادلفيا و ديگري در مجموعه (( مك ايل هني )) و سومي در مجموعه (( ويليافر )) نگهداري مي شود .(2و1)

كبوتر آهنگ تا حدود سال 1936 دوره اي از شكوفايي را مي گذراند و قاليهاي بافته شده اين زمان به طور معمول ضخيم و متراكم و بادوام بود و زمينه اي به رنگ شتري يا قرمز داشت و طرح آن نگاره هايي كوچك و تكراري گل و بته بود با ترنجي به رنگ آبي سير و لچكهايي به رنگ سبز و حاشيه اي كه حالتي نامشخص داشت ( گونه اي كه در همدان به نام (( عليه )) معروف است ) (2و1) و پشمي كه در اين نوع قالي به كار رفته نوع مرغوب و خالص پشم است كه با نيل پر طاووسي :، روناس ، پوست گردو ، پوست انار ، برگ موو اسپرك رنگ شده است اينن قالي بسيار ضخيم و متراك بود و براي مدت دو نسل دوام داشت مهمتر از همه داراي تشخيص و فرديت بود .(1)

رنگرزان كبودرآهنگ از قديم دركار خود از تجربه اي سرشار برخوردارند آنها در تهيه نوع رنگ آبي درخشان كه لصطلاحاً پر طاووسي خوانده مي شود و رنگ طلايي پرمايه اي كه از گياه اسپرك تهيه مي كنند و مهارت زيادي دارند كار اين رنگرزان را بافندگان منطقه با بافت فرش هايي در اندازه هاي استاندارد و گاهي بسيار بزرگ بر روي دارهاي قالي تكميل مي كنند . رنگ متن آنها غالباً قرمز و يا بژ است .

در گذشته فرشهاي كبوتر آهنگ با متابعت از طرح هاي لچك و ترنج بته اي در سبك شاخه شكسته بافته مي شد ولي از حدود 50 سال پيش با اين طرف طرحهاي گلدار ساروق در بين بافندگان اين ناحيه با اقبال بيشتري مواجه شد .(8)

مهربان : در 70 كيلومتري شمال همدان منطقه مهربان قرار گرفته است . (8) مهربان از دهستانهاي بخش كبوترآهنگ است (2) مهربان از 40 روستاي تشكيل شده است .(1) فرش منطقه مهربان متاثر از حضور دو گروه ترك نشين و كردنشين است فرش مناطق كردنشين تحت تاثير قاليبافي بيجار قرار گرفته و بافت محكم و غالباً دو پود دارد در حاليكه فرش مناطق ترك نشين كيفيت عمومي فرشهاي روستاهاي همدان را داشته و غالباً درشت باف و در برخي موارد يك پود دارد.

ساليان دراز است مردم اين روستاها پشم لازم براي قاليبافي را از گوسفندان خود فراهم ميكنندو طرح سنتي خودرا با شيوه خاص خود مي بافند .(1) در كارگاههاي مهربان بيشتر قاليچه و كناره و قالي بافته ميشود و بافندگان آن از جمله بهترين بافندگان منطقه قاليبافي همدان به شمار مي آيند .(2) قاليهاي بافت مهربان فشرده است در مهربان دو نوع قاليچه بافته مي شود يكي گونه قديمي كه بيشتر به سبك هندسي و با اندازه هاي دو زرعي و كناره هاي عريض بوده و نوع ديگر كه غالباً به صورت كناره هاي طويل و باريك و يا قاليچه هايي در سبك فرش هاي ساروق آمريكايي مي باشد كيفيت الياف و رنگهاي آنها نسبتاً خوب است (8) رنگهايي كه در قاليهاي اين ناحيه بيشتر به چشم مي خورد قرمز سير روناسي وآبي نيلي است (2و1) اما كاربرد ساير الوان مانند زرد طلائي بژ و آبي روشن نيز در ميان رنگرزان اين ناحيه كم و بيش معمول است.(8) نقشه هاي آن عبارت است از : گونه هاي لچك ترنج ، ماهي و دسته گل وغيره.(2)

فرش مهربان در بازار از بهترين فرآورده هاي ناحيه همدان بشمار ميرود و بهاي آنها نيز گران است (1)در اين منطقه روستاهاي سوباش ،عليصدر، كيتو، داقداق آباد ،راميشان، خان آباد و نوآباد توان بافت فرشهاي خوب را دارند.

تويسركان: در شمال اين شهر : همدان ،در شرق آن ملاير،در غرب آن استان كرمانشاه و در جننوب آن شهرستان نهاوند قرار گرفته است . (7) در شهر و اغلب روستاهاي آن مردم به قاليبافي اشتغال دارند (1) ولي به طور كلي فرشبافي درتويسركان عمدتا ًروستايي است .(7) تويسركان داراي 9150 دارقالي است .(6)

قاليچه هاي اين كانون درشت باف است و داراي پرز بلند و غالباً يك پود ضخيم دارند (7) قاليچه هاي تويسركان داراي دو كيفيت مشترك و با ارزش اند يكي اين كه پشمي كه مردم اين روستاها در قاليهاي خود بكار مي برند از نوع پشم هاي محلي است كه ازگوسفندان خود به دست مي آورند و مي تابند ديگر اينكه شيوه رنگرزي آنها شيوه ايراني است ، همان شيوه اي كه از مدتها قبل مورد احترام همگان است .(1) گره فرش تويسركان از نوع تركي و با دست زده ميشود اين فرشها داراي اشكال ساده و ابتدايي مي باشند كه در آنها پرنده و حيوانات نيز ديده مي شوند . معروفترين نقشه تويسركان كه همگي محلي هستند با نامهاي آصادقي ( آقا صادقي ). ماليچه ( اژدر)و زاغه شناخته مي شوند .(7) تقريباً اكثر مشخصات رنگ و بافت نهاوند و ملاير از جمله تسلط رنگ آبي تند در فرشهاي تويسركان ديده مي شود ولي كيفيت مواد بكار رفته در فرش هاي آن از بافته هاي ملاير و نهاوند نامرغوب تر بوده و همچنين فرشهاي آن كوتاه تر و باريك تر از فرشهاي نهاوند بافته ميشوند در تويسركان فرش در اندازه هاي پشتي ، ذرع و نيم و حداكثر 6 متري متداول تر است در سالهاي اخير به طور محدود سبك قالي ناييني نيز رواج يافته اما چندان شهرتي بدست نياورده است (7).

خمسه : بخشي كه در همدان به بخش خمسه معروف است آن سوي جلگه همدان در طرف شمال شرقي مهربان قرار دارد و تا زنجان ادامه مي يابد . اين بخش به هيچ وجه با بخش اداري خمسه كه در شمال زنجان واقع شده ارتباطي ندارد (1). قاليچه هاي كوچكي كه جنس آنها بسيار نامرغوب است و در بازار به موصل زنجان معروف است در اين ناحيه بافته مي شود (8و1) و در زنجان و تبريز به فروش مي رسد.

ناحيه اي كه دلالان همدان آ ن را خمسه مي نامند در جنوب زنجان واقع شده و شامل صد روستا است كه اغلب آنها قاليچه هاي مرغوب و عالي تهيه مي كنند ، طرح اين قاليچه ها اكثراً از نوع ترنج است . به طور كلي قاليچه هاي خمسه به خوبي قاليچه هاي مهربان نيست زيرا قاليبافان خمسه پشم اضافي مورد نياز خود را از بازار همدان تهيه مي كنند كه پشم نا مرغوبي است از اين گذشته بافت اين قاليچه ها فشرده نيست و وزن آنها نيز كمتر از وزن قاليچه هاي كار مهربان است . رنگ آنها رويهم رفته خوب است ، لكن بعد از جنگ معدودي از قاليچه هاي خمسه كه با رنگ هاي تركيبي كارخانه هاي سوئيس رنگ شده در بازار همدان ديده شده است (1) .

سردرود: سردرود يكي از بخش هاي حاصلخيز و آباد جلگه همدان و تقريباً در شمال كبوتر آهنگ واقع شده است ، مركز اداري و بازار آن ، روستاي مهم دمق است (1)

ظاهر قاليچه هاي سرد رود با قاليچه هاي خمسه كه آن سوي آن واقع شده تفاوتي ندارد ولي پست ترو نامرغوب تر از بافته هاي خمسه است (1و2)زيرا روستاييان سردرود تمام پشم مورد نياز خود را از بازار همدان تهيه مي كنند (1) گرچه رنگهايي كه به كار مي برند خوب است ولي چون از كلافهاي ارزان و نامرغوب بهره مي گيرند قاليچه ها كدر است و شفاف از كار در نمي آيد و علاوه بر اين زبر و خشن است(1و2) رنگهاي آن بيشتر نخودي شتري يا سرخ است (2) طرح آن بيشتر ترنجهاي كوچك تكراري است (1و2) نقشه هاي رايج در اين كانون عبارتند از : لچك ترنج گل بته اي ، درختي ، خشتي و قره داغي (2) در اين بخش هر سال صدها تخته كناره جديد كوتاه و ارزان قيمت تهيه مي شود كه همه به وسيله كشتي به كشورهاي مغرب زمين حمل مي شود اندازه آنها 6/2 ×9 پا است و ارزش بهايي را كه در مقابل آنها پرداخت مي شود را دارند (1)

(عشاير برچالو) بزچلو: در منطقه اي محاط شده در بين شهرستانهاي همدان – تفرش و فراهان قرار دارد و طايفه اي از تركان كه بنابر شواهد تاريخي نسبت به آنها به هلاكوخان مغول مي رسد در آنجا زندگي مي كرده اند (8)

در بزچلو فرش هاي يك پود و پرز بلند اغلب در سبك گلدار با طرحهاي لچك و ترنج بافته مي شود (8). در برچلو قاليچه هاي دو ذرعي زيبايي مي بافند كه اغلب طرح هراتي داشت و متن آنها سرخ و يا نخودي بود ولي اخيراً از طرح گردان لچك ترنجي استفاده مي كنند (1و2) اين بخش تنها بخش همدان است كه در بافته هاي خود از طرح گردان استفاده مي كند براي بازارهاي نيويورك نيز كناره هاي بسيار زيبا و معدودي سرانداز و قالي تهيه مي كنند (1) ترنج دايره اي شكل قالي هاي اين منطقه بادو سر ترنج بزرگ كه در حقيقت دو گلدان مملو از دسته هاي گل هستند و هم چنين چهار دسته گل بزرگ كه ساير جوانب آنرا احاطه مي كنند با رنگهاي شاداب بر زمينه عاجي فرش جلوه خاصي دارند حاشيه اين قاليچه ها كه اكثراً در اندازه هاي دو ذرعي و ذرع و نيم بافته ميشوند مانند غالب فرش هاي نواحي غربي ايران از سه نوار تشكيل شده و نوار مركزي معمولاً در رنگ آبي تيره است (8) متاسفانه در طي سالهاي اخير رنگرزان اين مركز عالي قاليبافي ، در مقابل ارزاني و سهولت مخرب رنگهاي آتيليني تسليم شده اند ، تاثير اين رنگها بر روي فر آورده هاي اين ناحيه اسفناك است .

مايه هاي نرم و پخته رنگهاي محلي جاي خود را به مايه هاي خشن قرمز جگري ، سبز علفي ، آبي بدرنگ و قرمز به رنگ گل پامچال داده است . چنانچه اقدامات اساس براي جلوگيري از شيوع اين بيماري به عمل نيايد به قاليچه هاي اين ناحيه لطمات جبران ناپذيري وارد خواهد آمد (1).

ساوه: ناحيه وسيع اداري ساوه مشتمل بر چندين گروه روستاهاي جداگانه است كه قاليچه و تعدادي قاليهاي مرغوب مي بافند . بزرگترين گروه در اطراف روستاي نوبران پراكنده شده اند . اين روستا در مشرق بخش در جزين واقع شده و شامل 20 روستا است . طرح معروف به ؛برقي؛ دركردار ، دهكده اي نزديك نوبران ، بافته مي شود . در روستاهاي ديگر به نام امزاده ، قاليهاي با طرح بوته خرقه اي تهيه مي شود . در صفي آباد ، روستاي ديگري از نوبران ، با شگفتي مشاهده مي شود كه روستاييان به شيوه قبايل بدوي قالي راروي زمين و هنوز فرصت نيافته اند خود را با زندگي روستا يي كاملاً وفق دهند (1).

تفرش: در جانب مشرق ، گروه ديگري از روستا ها در اطراف تفرش اجتماع كرده اند قاليچه هاي تفرش به خوبي قاليچه هاي ديگري است كه در بازار همدان عرضه مي شود و از آنها دست كمي ندارد . رنگهايي كه به كار مي برند مرغوب است . مردم تفرش رنگهاي روشن را ترجيح مي دهند . مثلاً نخودي، قرمزروشن و انواع آبي هاي روشن را كه در همدان معمول نيست بكار مي برند ، ولي طرحهاي آنها مرغوب نيست . اين طور به نظر مي رسد كه فقط يا دو يا سه طرح آشنا هستند . تعدادي از قاليچه هاي آنها داراي طرح ترنج گردي است كه بسيار بد بافته شده و تعدادي ديگر طرح سراسري دارند كه از پرنده و درخت تركيب يافته و آن هم با عدم مهارت تهيه شده است .

فرآورده هاي روستاي تفرش اندك است در طي سالهاي اخير مقدار زيادتري از اين قاليچه ها در بازار تهران عرضه مي شود .

انجلاس : انجلاس روستاي معروفي است كه در جنوب همدان واقع شده است (2و8) مردم اين روستا بسيار مغرور و مستقل اند و جمعيتي لجوج و سرسخت هستند (1) زنان معمولاً دو طرح را در يك متن قرمز روناسي مي بافند اين طرح ها بوته بيدي و هراتي است(1) طرح هراتي را كه در اين ناحيه بافته مي شود فاقد ترنج است و لچكهاي مثلثي شكل آن با زمينه فيروزه اي تعادل رنگي دلپسندي را ارائه مي دهد (8) از ديگر نقشه هاي رايج اين كانون گونه هاي ماهي لچك ترنج دارد و ساده است (2) مردم روستاي انجلاس پشم را خودشان مي تابند و رنگ مي كنند .(1)

بويوك آباد : در چند كيلومتري شمال شرقي كبوترآهنگ در آن سوي جاده اتومبيل رو همدان – قزوين دو روستا واقع شده كه قابل ذكر است : بويوك آباد ( كه در محل بي بيك آباد انميده ميشود) و عين آباد. اين روستا ها مثل كبوترآهنگ از ديد باز بهب افتن قاليچه ها و قاليهاي بزرگ اشتغال داشته اند . بافته هاي بويوك آباد از اين لحاظ جالب توجه است كه قاليها و سر اندازهايي كه در اين روستابافته مي شود با فرآورده هاي پنجاه سال قبل تفاوتي ندارد غير از اين از لحاظ جنس قدري رو به تنزل رفته است .

از طرف ديگر قاليهاي كنوني عين آباد با آبادانيهاي كه در آغاز قرن حاضر در اين دهكده بافته مي شد تفاوت فراوان دارد . در حاليكه فرآورده هاي كنوني آن بسيار پست تر از اين سرانداز است و به سختي مي توان آنرا از قاليهاي بويوك آباد بازشناخت (1)

بهار همدان : از بخش هاي سيمينه رود شهرستان همدان كه قاليهاي آن مانند قاليهاي شهرستان همدان دو پوده است با نقشه هاي ك لچك ترنج ، كف ساده ، ماهي و حاشيه سر راست .(2)

اسدآباد : در بخش اسدآباد در سر راه همدان به كرمانشاه دو ذرعي هائي با طرح هراتي بدون ترنج و با بافت خشن در زمينه قرقزلي بافند .

در علمدار نيز فرش هايي در اندازه هاي دو ذرعي و ذرع و نيم با طرح هراتي بدون ترنج با لچكهاي مثلثي شكل كوچك در زمينه هائي بيشتر آبي رنگ مشابه فرش هاي اسدآباد بافته مي شود (8) فرش هاي اصيل اسدآباد بيشتر از نوع محلي و يك پوده مي باشند اين منطقه بويژه از نظر طرح و رنگ تحت تاثير قالي كردي است ( 7 ) در اسدآباد 8558 دار قالي موجود است (6)

عشاير قلتق : فرش قلتق يكي از بترين فرش هايي است كه در همدان عرضه مي شود . اين فرش ها تا حدودي با فرش هاي ساروق مشابهت دارند و توسط عشايري كه در بين همدان و اراك سكونت دارند بافته مي شوند . رنگ مسلط دست بافته هاي اين عشاير كه اغلب در اندازه هاي كوچك به بازارهاي فروش عرضه مي شوند تا حدود زيادي متمايل به قهوه اي است(8)

نهاوند : نهاوند از شمال به تويسركان و كنگاور از شرق به ملاير از جنوب به استان لرستان و از مغرب به دلفان و هرسين در استان كرمانشاه محدود مي شود (7)

ابعاد توليدي فرش هاي نهاوند معمولاً ذرع و نيم و دو ذرع و كناره هاي پهن و ابعاد بزرگتر تقريباً نادر است (8و7) در نهاوند 7238 دار قالي موجود مي باشد (6) نوع گره مورد استفاده در آن علاوه بر تركي از نوع فارسي نيز مي باشد . فرشهاي قديمي و اصيل از نوع يك پوده ضخيم و بسيار پر گوشت و نسبتاً پرز بلند بوده اند اما در حال حاضر دو پوده بافي نيز رواج يافته است . حداكثر رجشمار فرشهاي نهاوند 30 مي باشد (7) فرشهاي لچك ترنج نهاوند علامت مشخصه ويژه اي دارند كه به سهولت از طرحهاي مشابه در نواحي مجاور تشخيص داده مي شوند بدين كيفيت كه موتيف ها و دسته گلهاي حاشيه در فواصل معين با شكافتن نوارهاي محافظ حاشيه در زمينه فرش تداخل مي نمايند و اين كيفيتي است كه در طرح هاي مناطق مجاور كمتر ديدده مي شود (8) معروفترين نقش اين شهر و روستاهاي اطراف آن معروف به سه گل يا سه كله مي باشد كه بهترين نوع ان در روستاهاي عشوندوز رامين كه اولي در شرق و دومي در جنوب نهاوند قرار دارد بافته مي شوند (7)

ملاير : ملاير يكي از شهرستانهاي استان همدان است كه در جنوب شرقي همدان آن واقع شده است (2) ملاير يكي از حاصلخيزترين نواحي شمال غربي ايران محسوب مي شود (1) شهرستان ملاير و بخشها و روستاهاي تابعه آن يكي از مراكز پر اهميت توليد فرش در استان است فرش هاي اين ناحيه خاصه آنهايي كه قدمت بافت بيشتري دارند همواره در بازارهاي داخله و خارج از شهرت خوبي بهره داشته‌اند (8)

قالي كه در اين نواحي توليد مي شود يك پوده است و در هر اينچ 7×8 گره دارد رويهم رفته در بين قاليهاي متوسط ايران بادوام ترين آنها بشمار مي رود (1)

ين قاليها گران ترين قاليچه هاي شهري باف به شمار مي آيند (2) بر اساس نمونه گيري سال 1346 در نقاط شهري باف لاير 2500 مرد و در نقاط روستايي باف آن 5900 زن به كار قاليبافي مشغول بوده اند (2) بافندگان مناطق جنوبي ملاير سنتهاي بافندگي مناطق فارس زبان از جمله استعمال گره نامتقارن و كاربرد و نخ پود و نقشه هاي متداول در فراهان و ساروق را پيروي مي كنند (8) متاسفانه شيوه رنگرزي در اين ناحيه رو به تنزل است براي مابه هاي آبي سير از نيل پر طاووسي استفاده مي شود ولي روستائيان به جاي روناس از قرمزآنيلين استفاده مي كنند چون هم ارزانتر است و هم به بكار بردن انها سهل تر (1) قرمز و آبي تيره و زرد كمرنگ به صورت رنگهاي غالب در فرش هاي اين ناحيه ديده مي شوند (8) در ملاير تعداد 14854 دار قالي موجود است (6) ملاير در اصل مركز عمده عرضه و توليد فرشهاي لري در غرب ايران بوده است . تحولات فرش ملاير به گونه اي بوده است .كه هم اكنون مي توان مراكز عمده ي فرشبافي حرفه ي آن را به گروه تقسيم كرد

گروه اول روستاهاي شمال ملاير نظير حسين آباد ، ازندريان ، كسب و ننج اين مناطق هنوز هم به شيوه قديم و روستايي ملاير به توليد اشتغال دارند اما كيفيت و رنگ و طرح آنها بشدت روبه تنزل گذاشته است . شايد بتوان گفت بافت يك پوده از معدود يادگاران باقي مانده از فرش قديم اين مناطق است همچنينطرح ماهي درهم و چهار چنگ نيز يادگاريهايي از آن زمان مي باشند .

گروه دوم روستاهاي شرق وجنوب شرقي ملاير هستند كه عملاً تحولات آنها درجهت شيوه هاي شهري باف بوده است . نظير نقوش گردان و به كارگيري شيوه دو پوده بافي با گرايش اول بافت . روستاهاي جوزان ، مانيزان ، ميشن ، پري توسك سفلي و عليا ، زنگنه ، طايمه و ببغش از مهمترين اين روستاها هستند . در سالهاي اخير طرح معروف گل سرخي كه متاثر از طرح گل سرخي بيجار است به شدت فرش ملاير را تحت تاثير قرار داده است .

شيرازه بافي فرش ملاير به صورت هم زمان بافت انجام مي كرد ، گره مورد استفاده در آن گره تركي است . گليم بافي آن به سبك فارس انجام مي گيرد .

رجشمار فرش هاي ملاير در قاليهاي قديم آن 20 و حداكثر 30 رج متغيير بوده است اما در حال حاضر تا رجشمار 40 نيز بافته مي شود . چله كش آن اغلب به شيوه تركي است . مواد اوليه مصرفي در فرش ملاير همواره از پشم براي پرز و پنبه براي تارو پود استفاده شده است .

از معروفترين طرحهاي قديم و امروز ملاير مي توان به نقش پيچ جوزان اشاره كرد كه هم اكنون در كنار طرح گل سرخي و ماهي درهم مورد استفاده اغلب بافندگان است طرح هاي لچك ترنج شاه عباسي و گلفرنگ نيز در دهه هاي اخير در فرش ملاير راه يافته بطور كلي انواع طرح هاي نيمه هندسي و بسيار متنوع در فرشش اصيل ملاير وجود داشته كه امروز اثري از آنها نيست .(7)

جوزان: در جوار شهر ملاير روستاي معروف جوزان قرار دارد روستايي كه از دير زمان قاليچه هاي خوش نقش و بادوام و پر جلاي آن در بازار شهرت خوبي بهره مند بوده است (8) اين دهكده كوچك در سرتاسر ايران معروف است معروف است كه آب جوزان خاصيتي دارد كه نوعي نرمي ، شفافيت و درخشندگي به كلافهاي رنگ شده مي دهد شايد چنين باشد ، ولي ممكن است علت مزيت قاليچه هاي جوزان بيشتر به سبب غروري باشد كه كارگران در كار خود احساس مي كنند و دقت زيادي كه از نخستين مرحله يعني شستن پشم تا مرحله آخر يعني قيچي كورن پشمهاي اضافي يا پرداخت قالي مبذول ميدارند ، بطوريكه قالي پس از پرداخت همانند مخمل نرم و شفاف مي شود (1) روشهاي بافت ، انواع گره و حتي متدهاي رنگرزي جوزان خاصه طريقه استحصال رن قرمز كه از تركيب روناس و دوغ آنرا بدست مي آورند مشابهت فراواني با كار دست جمعي رنگرزان – طراحان و بافندگان ساروق دارد (8) روستاي جوزان طرح هايي خاص را دارد قاليچه هايي كه تهيه مي كنند در هر اينچ مربع 14×14 گره دارد (1)

حسين آباد و جوكار: فرش هاي حسين آباد اغلب در اندازه هاي ذرع و نيم و دو ذرعي و همچنين كناره و اغلب با بافت متوسط به بازار عرضه مي شوند .

متن اين فرشها اغلب به رنگ قرمز درخشان و حاشيه پهن آنها به رنگ سفيد عاجي است . فرش هاي جوكار مشابه به بافت حسين آباد است با اين دو تفاوت كه اولاً در متن اين فرش ها نقش ترنج كوچكي ديده مي شود و ثانياً بافت آنها در مجموع شسته رفته تر از حسين آباد بوده و با الياف بهتري بافته مي شوند . حاشيه در هر دو نوع فرش مزين به طرح شير و شكري است(8) فرش هاي حسين آباد و جوكار اكثراً يك پوده با گره تركي و در سبك هندسي با طرحهاي يلياتي و هراتي كه از نقش هاي كردي و قفقاز نشأت گرفته بافته مي شوند (8)

قاليهاي موصل : فرش هايي كه قبلاً در منطقه غرب ايران توليد مي گرديده بدليل اينكه از طريق شهر موصل عراق وارد بازارهاي جهاني مي شده است به فرشهاي موصل مشهور شده اند كه بخش عمده اي از آنها را فرشهاي همدان تشكيل مي دهد كه داراي ويژگي هاي زير بوده اند :

استفاده از نقشه گردان
2 – استفاده از رنگهاي متعدد
3 – دارا بودن ابعاد استاندارد
4 – ظرافت بافت (6)

فصل چهارم :

تجزيه و تحليل يافته ها :

1 – در خصوص پيشينه تاريخي فرش بافي در همدان از مدارك و اسناد گرد آوري شده چنين استنباط مي گردد كه قاليبافي در استان همدان بصورت كارگاهي و منسجم و به تعداد زياد در مناطق شهري همدان از پيشينه طولاني برخوردار نبوده و از حدود يك قرن قبل در اين ناحيه به وجود آمده است مدرك مستندي كه در اين زمينه مي توان از آن كمك گرفت همان نوشته سيسيل ادواردز است كه مي گويد بدون ترديد هنگاميكه در سال 1912 ميلادي ( 1291 هجري شمسي ) بار اول از اين شهر ديدن كردم حتي يك دستگاه قاليبافي در اين شهر وجود نداشت اما در مورد بافته هاي ساير مناطق همدان از جمله بافته هاي روستايي مسأله عكس مطلب فوق مي باشد به اين نكته اشاره گرديده كه از اين صنعت در قرن شانزدهم در درگزين همدان وجود داشته و شاه طهماسب صفوي يك تخته قالي كاردر جزين را به برادرش شاه سليمان هديه نموده است پس قاليبافي در اين منطقه حداقل در حدود 400 سال پيش رونق داشته و داراي شهرت بوده است .

2 – از نظر كيفيت بافت قاليچه هاي همدان كه اكثراً مربوط به نواحي روستايي مي باشند داراي چهار نشان مشخص اند
: 1 – گره : تقريباً در اكثر موارد قاليهاي همدان با گره تركي بافته مي شود زيرا اكثر ساكنان اين شهرستان از نژاد ترك مي باشند
2 – وزن: قاليچه هاي روستايي همدان عموماً ضخيم تر و سنگين تر از فرآورده هاي ساير روستاهاي ايران است كلاف دسترس داراي ضخامت كافي است و هنگام چيدن پرزآن را زياد كوتاه نمي كنند اين خصوصيات موجب مي شود كه قالي يا قليچه هاي متراكم ، خشن ، زمخت و بادوام شود اين قاليچه ها ظرافت بعضي از فراورده هاي جلب كننده و فريب دهنده ايران را نارد ولي در عوض داراي استحكام و سختي خاصي است كه فرآورده هاي ظريف فاقد آن است و روي هم رفته از با ارزش ترين بافته هاي ايران محسوب مي شود .
3 - پود : به جز چند مورد استثنا هزاران تخته قاليچه اي كه در ايران معمول نيست و غير از قاليبافان عشاير بلوچ و شمال خراسان و قبايل افشاري در كرمان و عشاير فارس سايرين قاليهاي خود را يك پوده نمي بافند ولي فرآورده هاي مناطق فوق به سهولت از قاليچه هاي همدان قابل تشخيص است .
4 – طرح : طرح بافته هاي روستاهاي همدان بطور كلي ساده تر از اغلب قاليچه هاي عشايري ايران است و داراي اشكال شكسته و هندسي مي باشد . اما نقشه هايي كه در كانون هاي شهري همدان بافته مي شود يا براي صادرات است و يا براي بازار داخلي قاليهاي صادراتي را چون بيشتر به آمريكا صادر مي شود با نقشه هاي قالي همدان غير از چندتايي كه نقشه كش هاي همداني طراحي مي كرده اند اغلب متعلق به شهرهاي ديگر بوده و از نقشه دستبافته هاي استانهاي همجوار كه اغلب در بازارهاي همدان بفروش مي رفته اند از جمله فرشهاي نواحي كردنشين و بيجار و غيره الهام گرفته شده است .

شمار قاليچه هايي كه به قيمت ارزان و يا متوسط در همدان بافته مي شود از ساير كانون هاي بافندگي بيشتر است و از اين نظر همدان (البته بيشتر نقاط روستايي باف آن ) را مي توان مركز قاليچه هاي ارزان قيمت ناميد . در قالي همدان گرچه هنر كرمان ، ريز بافي كاشان و استادي تبريز بكار نميرود ولي اين قالي از نظر دوام و از نظر خالص بودن پشم در بين قاليهاي ايران مقام ارزنده اي دارد .

فصل پنجم :

جمع بندي مطالب و پيشنهادها :

استان همدان در غرب ايران واقع شده و طبق سوابق تاريخي در گذشته با نام هگمتانه پايتخت سلاطين مادر بوده است از اين دو يكي از قديمي ترين شهرهاي ايران محسوب مي گردد كه داراي آثار باستاني فراواني است كه هر ساله بازديد كنندگان فراواني را از داخل و خارج كشور به خود جذب مي كند .

مردم اين استان به هنر و صنايع دستي علاقه وافري دارند از اين رو مردم مركز اين استان و شهرستانها و روستاهاي آن به كار بافتن قالي اشتغال دارند .

در اين مركز قاليبافي فرش هاي ارزان قيمت و زيبايي نسبت به ساير نواحي مشرق زمين بافته مي شود . طبق سوابق بدست آمده فرشي به عنوان فرش شهري باف در اين استان سابقه زيادي ندارد ولي در روستاهاي آن قدمت فرشها به حداقل 400 سال پيش و به دوره صفويه بر ميگردد .

در اين استان پشم براي پرز فرش و نخ پنبه اي براي تار و پود قاليها مور استفاده قرارمي گيرد در همدان فرشهايي انداره هاي كلگي ، كناره ، دوذرعي ، پنچ چارك ، خرك ، پشتي ، روكرسي و سجاده اي بافته مي شود و به بازار عرضه مي گردد .

البته در دوره معاصر فرشهاي 6 و 9 و 12 متري نيز در همدان بافته ميشود . فرش قديم و محلي همدان يكي از زيباترين و شادترين فرشهاي ايران محسوب مي گردند . در گذشته در همدان رنگرزان از رنگهاي گياهي و طبيعي براي رنگرزي الياف استفاده مي كردند ولي در حال حاضر از رنگهاي شيميايي و دباغي براي رنگرزي استفاده مي گردد . رنگهاي قرمز كم رنگ ، آبي ، سبز روشن و سير ، طلايي ، نارنجي ، سرمه اي ، آبي سير ، آبي روشن ، قرمز ، زرشكي ، گلي ، كرم و فيروزه اي در همدان كاربرد زيادي دارد رنگ زمينه قهوه اي متمايل به شتري نيز در فرشبافي اين استان زياد مورد استفاده قرار مي گيرند و باب بازارهاي آمريكا بافته مي شوند اين نقشه ها عبارتند از : كف ساده ، لچك ترنج ، بته اي و قاب قرآني كه با حاشيه اي در هم و يا سر راست و بارنگهاي روشن بافته مي شوند و اما نقشه هايي كه در بازار داخله بافته و طرفداران زيادي دارد عبارتند از :

گونههاي مهي ، شاه عباس ، پيچ ، شيخ صفي ، شكارگاه ، محرابي ، حاج خاني ، بته ترمه اي ، بته بازوبندي سنندج ، بته شال كشميري، بته شكسته ، خاتم شيرازي ، گل و بلبل ، نقشه مستوفي و غيره ….

گره مورد استفاده در همدان از نوع تركي است ولي بندرت در برخي شهرستانهاي آن از گره فارسي نيز استفاده مي گردد فرشهاي اصيل و محلي از نوع يك پرده ولي فرشهاي شهري وجديد آن از نوع دو پوده اند .

به غير از شهر همدان بخش ها و نواحي قاليبافي ديگري نيز در اين استان قرار دارند .

كه همگي كانونهاي بافت فرشهاي زيبايي اند كه اسامي برخي از آنان عبارتند از :

درگزين ، كبوترآهنگ ، مهربان ، تويسركان ، خمسه ، سردرود . برچلو ، ساده ، انجلاس ، بويوك آباد ، ملاير و نهاوند و … كه توضيحات هر يك در ضمن تحقيق داده شده است .

اينك با توجه به مطالعه مطالب ذكر شده در اين تحقيق و بررسي فرش استان همدان پيشنهاد مي شود كه :

1 – همانگونه كه قبلاً از رنگهاي ثابت گياهي و طبيعي براي رنگرزي الياف مورد مصرف در فرشهاي اين ناحيه استفاده شده امروزه نيز اين رنگها كه داراي ثبات و زيبايي هستند مورد مصرف قرار گيرند .
2 – از مسئولين محترم تقاضا مي شود كه با توجهي بيش از پيش به اين هنر ملي و ارزنده تسهيلات لازم براي ارتقاء اين هنر فراهم اورند .
3 – تلاش براي شناساندن فرش همدان از نظر قدمت ، كيفيت و زيبايي به بازارهاي بين المللي از ديگر وظايف دست اندركاران است تا تعاملي را بين نيازهاي بازارهاي جهاني و نحوه توليد قالي همدان ايجاد كنند .
4 – مطالعه و تحقيقات بيشتر در زمينه خصوصيات قاليهاي بومي همدان و طرحهاي اصيل اين استان .
5 – استفاده بافندگان از مواد اوليه مرغوب براي حفظ دوام و مرغوبيت فرشهاي بافته شده دراين استان .

منابع و مأخذ :

1 – قالي ايران – سيسيل ادواردز
2 – فرشنامه ايران – دكتر حسن آذرپاد – فضل اله حشمتي رضوي
3 – فرهنگ جامع فرش ايران – احمد دانشگر
4 – جستجوگرهاي w.w.w.yahoo.com
5 – جستجوگرهاي w.w.w.altavista.com
6 – w.w.w.iranghali.com عبداله احراري
7 – پژوهشي در فرش ايران – تورج ژوله
8 – سيري در هنر قاليبافي ايران – محمدجواد نصيري
9 – واژگان فرش – امير حسين عصاره – سيد علي آقا كابلي
10 – w.w.w.oldcarpet.com


Share/Bookmark

0 Comments:

Post a Comment

<< Home