طراحان معروف فرش تركي استان آذربايجاني همدان:

شهاب الدين كوثري ، اسحاق ايران پور ، ميرزا رضا يگانه ، علي اصغر حسين خاني ، احمد غفاري ، حسن شهيدي ، محمود و احمد شهيدي ، اسد اله شاخصي و محمد گيلاني از معروفترين طراحان معاصر قالي شهري باف همدان مي باشند .(7)

مهمترين بخشها و نواحي قاليبافي در همدان :

(( نقشه ))

درگزين – ( درجزين ) : درگزين با 177 روستاي تابعه آن يكي از مراكز مهم قاليبافي استان همدان است (8)اين بخش هم چنين تنها بخشي است كه گفته مي شود از چهار قرن تا كنون صنعت قاليبافي در آن رواج داشته است .(1)

يك تخته قالي كار درجزين از جمله هداياي شاه طهماسب صفوي به برادرش بوده است كه درستي قدمت 400 ساله قالي درگزين را اثبات ميكند .(2) اين ناحيه نام خود را از ديارزين كه در قديم استاني به اين نام بود ولي امروزه روستايي بيش نيست گرفته است . بازار مركزي اين بخش قروه است كه روستايي است آباد مرز اداري اين ناحيه رزن است كه در جاده اتومبيل رو همدان قزوين واقع شده است قاليبافان در جزين از بهترين قاليبافان همدان محسوب مي شوند و قاليهاي آن با حداكثر قيمت در بازار به فروش مي رسد .(1) تا 20 سال قبل متجاوز از 14000 قاليباف بر روي دارهاي قالي به كار بافت مشغول بودند .(8)

اين قاليچه ها را يا با پشمي كه از گوشفندان خودشان به دست آمده مي بافند و يا از پشمي كه از ايلات مجاور شاهسون خريداري كرده اند . اين پشم ها كاملاً شسته و تميز است و بوسيله شانه خوب مرتب و منظم شده و به طور يكنواخت تابيده شده است . مثل اغلب نواحي بافندگي مايه هاي آبي و نيل پر طاووس و انواع سبز ( سير ، متوسط ، روشن ) و مايه هاي سرخ روناسي و قرمز دركارگاههاي رنگرزي محل و توسط رنگرزان حرفه اي بدست مي آيد . زيرا تهيه اين قبيل رنگها مستلزم داشتن مهارت فني است . رنگهاي اين ناحيه شفاف و روشن است و اين نكته مي رساند كه رنگرزان درگزين دركار خود مهارت دارند .

بقيه رنگهايي كه بكار مي رود منجمله انواع نخودي و زردهاي شتري و قهوه اي را خود قاليبافان در منزل تهيه مي كنند . متاسفانه در سالهاي اخير روستاييان براي بدست آوردن رنگ قرمز سير ، به جاي روناس از يك نوع رنگ نامرغوب استفاده مي كنند كه به زيبايي قاليچه هاي آنها لطمه وارد آورده است . (1)

قاليچه هاي بافته شده در درگزين يك پوده بابافت متوسط با پرز بلند و متراكم بافته مي شود . طرح قاليچه هاي درگزين مشابهت فراواني با برخي از طرحهاي ترنجدار ساروق دارد . قاليجه هاي بافت درگزين مرغوب و بادوام و داراي طرح و نقش متنوع و رنگ آميزي ويژه است .(3)

كبوتر آهنگ :

در جنوب مهربان بخش كبوترآهنگ و شهرستان بهار قرار دارد كه در گذشته فرش هايي با كيفيت مرغوب در مراكز قالي بافي آن تهيه شده است .(8) سه تخته قالي متعلق به اوايل قرن هفدهم وجود دارد كه بافت آن را به شمال غربي ايران نسبت مي دهند كه به احتمال بايد در كبوترآهنگ بافته شده باشد كه يكي در موزه فيلادلفيا و ديگري در مجموعه (( مك ايل هني )) و سومي در مجموعه (( ويليافر )) نگهداري مي شود .(2و1)

كبوتر آهنگ تا حدود سال 1936 دوره اي از شكوفايي را مي گذراند و قاليهاي بافته شده اين زمان به طور معمول ضخيم و متراكم و بادوام بود و زمينه اي به رنگ شتري يا قرمز داشت و طرح آن نگاره هايي كوچك و تكراري گل و بته بود با ترنجي به رنگ آبي سير و لچكهايي به رنگ سبز و حاشيه اي كه حالتي نامشخص داشت ( گونه اي كه در همدان به نام (( عليه )) معروف است ) (2و1) و پشمي كه در اين نوع قالي به كار رفته نوع مرغوب و خالص پشم است كه با نيل پر طاووسي :، روناس ، پوست گردو ، پوست انار ، برگ موو اسپرك رنگ شده است اينن قالي بسيار ضخيم و متراك بود و براي مدت دو نسل دوام داشت مهمتر از همه داراي تشخيص و فرديت بود .(1)

رنگرزان كبودرآهنگ از قديم دركار خود از تجربه اي سرشار برخوردارند آنها در تهيه نوع رنگ آبي درخشان كه لصطلاحاً پر طاووسي خوانده مي شود و رنگ طلايي پرمايه اي كه از گياه اسپرك تهيه مي كنند و مهارت زيادي دارند كار اين رنگرزان را بافندگان منطقه با بافت فرش هايي در اندازه هاي استاندارد و گاهي بسيار بزرگ بر روي دارهاي قالي تكميل مي كنند . رنگ متن آنها غالباً قرمز و يا بژ است .

در گذشته فرشهاي كبوتر آهنگ با متابعت از طرح هاي لچك و ترنج بته اي در سبك شاخه شكسته بافته مي شد ولي از حدود 50 سال پيش با اين طرف طرحهاي گلدار ساروق در بين بافندگان اين ناحيه با اقبال بيشتري مواجه شد .(8)

مهربان :

در 70 كيلومتري شمال همدان منطقه مهربان قرار گرفته است . (8) مهربان از دهستانهاي بخش كبوترآهنگ است (2) مهربان از 40 روستاي تشكيل شده است .(1) فرش منطقه مهربان متاثر از حضور دو گروه ترك نشين و كردنشين است فرش مناطق كردنشين تحت تاثير قاليبافي بيجار قرار گرفته و بافت محكم و غالباً دو پود دارد در حاليكه فرش مناطق ترك نشين كيفيت عمومي فرشهاي روستاهاي همدان را داشته و غالباً درشت باف و در برخي موارد يك پود دارد.

ساليان دراز است مردم اين روستاها پشم لازم براي قاليبافي را از گوسفندان خود فراهم ميكنندو طرح سنتي خودرا با شيوه خاص خود مي بافند .(1) در كارگاههاي مهربان بيشتر قاليچه و كناره و قالي بافته ميشود و بافندگان آن از جمله بهترين بافندگان منطقه قاليبافي همدان به شمار مي آيند .(2) قاليهاي بافت مهربان فشرده است در مهربان دو نوع قاليچه بافته مي شود يكي گونه قديمي كه بيشتر به سبك هندسي و با اندازه هاي دو زرعي و كناره هاي عريض بوده و نوع ديگر كه غالباً به صورت كناره هاي طويل و باريك و يا قاليچه هايي در سبك فرش هاي ساروق آمريكايي مي باشد كيفيت الياف و رنگهاي آنها نسبتاً خوب است (8) رنگهايي كه در قاليهاي اين ناحيه بيشتر به چشم مي خورد قرمز سير روناسي وآبي نيلي است (2و1) اما كاربرد ساير الوان مانند زرد طلائي بژ و آبي روشن نيز در ميان رنگرزان اين ناحيه كم و بيش معمول است.(8) نقشه هاي آن عبارت است از : گونه هاي لچك ترنج ، ماهي و دسته گل وغيره.(2)

فرش مهربان در بازار از بهترين فرآورده هاي ناحيه همدان بشمار ميرود و بهاي آنها نيز گران است (1)در اين منطقه روستاهاي سوباش ،عليصدر، كيتو، داقداق آباد ،راميشان، خان آباد و نوآباد توان بافت فرشهاي خوب را دارند.

تويسركان:

در شمال اين شهر : همدان ،درشرق آن ملاير،درغرب آن استان كرمانشاه و در جننوب آن شهرستان نهاوند قرار گرفته است . (7) در شهر و اغلب روستاهاي آن مردم به قاليبافي اشتغال دارند (1) ولي به طور كلي فرشبافي درتويسركان عمدتا ًروستايي است .(7) تويسركان داراي 9150 دارقالي است .(6)

قاليچه هاي اين كانون درشت باف است و داراي پرز بلند و غالباً يك پود ضخيم دارند (7) قاليچه هاي تويسركان داراي دو كيفيت مشترك و با ارزش اند يكي اين كه پشمي كه مردم اين روستاها در قاليهاي خود بكار مي برند از نوع پشم هاي محلي است كه ازگوسفندان خود به دست مي آورند و مي تابند ديگر اينكه شيوه رنگرزي آنها شيوه ايراني است ، همان شيوه اي كه از مدتها قبل مورد احترام همگان است .(1) گره فرش تويسركان از نوع تركي و با دست زده ميشود اين فرشها داراي اشكال ساده و ابتدايي مي باشند كه در آنها پرنده و حيوانات نيز ديده مي شوند . معروفترين نقشه تويسركان كه همگي محلي هستند با نامهاي آصادقي ( آقا صادقي ). ماليچه ( اژدر)و زاغه شناخته مي شوند .(7) تقريباً اكثر مشخصات رنگ و بافت نهاوند و ملاير از جمله تسلط رنگ آبي تند در فرشهاي تويسركان ديده مي شود ولي كيفيت مواد بكار رفته در فرش هاي آن از بافته هاي ملاير و نهاوند نامرغوب تر بوده و همچنين فرشهاي آن كوتاه تر و باريك تر از فرشهاي نهاوند بافته ميشوند در تويسركان فرش در اندازه هاي پشتي ، ذرع و نيم و حداكثر 6 متري متداول تر است در سالهاي اخير به طور محدود سبك قالي ناييني نيز رواج يافته اما چندان شهرتي بدست نياورده است (7).

خمسه :

بخشي كه در همدان به بخش خمسه معروف است آن سوي جلگه همدان در طرف شمال شرقي مهربان قرار دارد و تا زنجان ادامه مي يابد . اين بخش به هيچ وجه با بخش اداري خمسه كه در شمال زنجان واقع شده ارتباطي ندارد (1). قاليچه هاي كوچكي كه جنس آنها بسيار نامرغوب است و در بازار

به موصل زنجان معروف است در اين ناحيه بافته مي شود (8و1) و در زنجان و تبريز به فروش مي رسد.

ناحيه اي كه دلالان همدان آ ن را خمسه مي نامند در جنوب زنجان واقع شده و شامل صد روستا است كه اغلب آنها قاليچه هاي مرغوب و عالي تهيه مي كنند ، طرح اين قاليچه ها اكثراً از نوع ترنج است . به طور كلي قاليچه هاي خمسه به خوبي قاليچه هاي مهربان نيست زيرا قاليبافان خمسه پشم اضافي مورد نياز خود را از بازار همدان تهيه مي كنند كه پشم نا مرغوبي است از اين گذشته بافت اين قاليچه ها فشرده نيست و وزن آنها نيز كمتر از وزن قاليچه هاي كار مهربان است . رنگ آنها رويهم رفته خوب است ، لكن بعد از جنگ معدودي از قاليچه هاي خمسه كه با رنگ هاي تركيبي كارخانه هاي سوئيس رنگ شده در بازار همدان ديده شده است (1) .

سردرود:

سردرود يكي از بخش هاي حاصلخيز و آباد جلگه همدان و تقريباً در شمال كبوتر آهنگ واقع شده است ، مركز اداري و بازار آن ، روستاي مهم دمق است (1)

ظاهر قاليچه هاي سرد رود با قاليچه هاي خمسه كه آن سوي آن واقع شده تفاوتي ندارد ولي پست ترو نامرغوب تر از بافته هاي خمسه است (1و2)زيرا روستاييان سردرود تمام پشم مورد نياز خود را از بازار همدان تهيه مي كنند (1) گرچه رنگهايي كه به كار مي برند خوب است ولي چون از كلافهاي ارزان و نامرغوب بهره مي گيرند قاليچه ها كدر است و شفاف از كار در نمي آيد و علاوه بر اين زبر و خشن است(1و2) رنگهاي آن بيشتر نخودي شتري يا سرخ است (2) طرح آن بيشتر ترنجهاي كوچك تكراري است (1و2) نقشه هاي رايج در اين كانون عبارتند از : لچك ترنج گل بته اي ، درختي ، خشتي و قره داغي (2) در اين بخش هر سال صدها تخته كناره جديد كوتاه و ارزان قيمت تهيه مي شود كه همه به وسيله كشتي به كشورهاي مغرب زمين حمل مي شود اندازه آنها 6/2 ×9 پا است و ارزش بهايي را كه در مقابل آنها پرداخت مي شود را دارند (1)

(عشاير برچالو)

بزچلو:

در منطقه اي محاط شده در بين شهرستانهاي همدان – تفرش و فراهان قرار دارد و طايفه اي از تركان كه بنابر شواهد تاريخي نسبت به آنها به هلاكوخان مغول مي رسد در آنجا زندگي مي كرده اند (8)

در بزچلوفرش هاي يك پود و پرز بلند اغلب در سبك گلدار با طرحهاي لچك و ترنج بافته مي شود (8). در برچلو قاليچه هاي دو ذرعي زيبايي مي بافند كه اغلب طرح هراتي داشت و متن آنها سرخ و يا نخودي بود ولي اخيراً از طرح گردان لچك ترنجي استفاده مي كنند (1و2) اين بخش تنها بخش همدان است كه در بافته هاي خود از طرح گردان استفاده مي كند براي بازارهاي نيويورك نيز كناره هاي بسيار زيبا و معدودي سرانداز و قالي تهيه مي كنند (1) ترنج دايره اي شكل قالي هاي اين منطقه بادو سر ترنج بزرگ كه در حقيقت دو گلدان مملو از دسته هاي گل هستند و هم چنين چهار دسته گل بزرگ كه ساير جوانب آنرا احاطه مي كنند با رنگهاي شاداب بر زمينه عاجي فرش جلوه خاصي دارند حاشيه اين قاليچه ها كه اكثراً در اندازه هاي دو ذرعي و ذرع و نيم بافته ميشوند مانند غالب فرش هاي نواحي غربي ايران از سه نوار تشكيل شده و نوار مركزي معمولاً در رنگ آبي تيره است (8) متاسفانه در طي سالهاي اخير رنگرزان اين مركز عالي قاليبافي ، در مقابل ارزاني و سهولت مخرب رنگهاي آتيليني تسليم شده اند ، تاثير اين رنگها بر روي فر آورده هاي اين ناحيه اسفناك است .

مايه هاي نرم و پخته رنگهاي محلي جاي خود را به مايه هاي خشن قرمز جگري ، سبز علفي ، آبي بدرنگ و قرمز به رنگ گل پامچال داده است . چنانچه اقدامات اساس براي جلوگيري از شيوع اين بيماري به عمل نيايد به قاليچه هاي اين ناحيه لطمات جبران ناپذيري وارد خواهد آمد (1).

ساوه:

ناحيه وسيع اداري ساوه مشتمل بر چندين گروه روستاهاي جداگانه است كه قاليچه و تعدادي قاليهاي مرغوب مي بافند . بزرگترين گروه در اطراف روستاي نوبران پراكنده شده اند . اين روستا در مشرق بخش در جزين واقع شده و شامل 20 روستا است . طرح معروف به ؛برقي؛ دركردار ، دهكده اي نزديك نوبران ، بافته مي شود . در روستاهاي ديگر به نام امزاده ، قاليهاي با طرح بوته خرقه اي تهيه مي شود . در صفي آباد ، روستاي ديگري از نوبران ، با شگفتي مشاهده مي شود كه روستاييان به شيوه قبايل بدوي قالي راروي زمين و هنوز فرصت نيافته اند خود را با زندگي روستا يي كاملاً وفق دهند (1).

تفرش:

در جانب مشرق ، گروه ديگري از روستا ها در اطراف تفرش اجتماع كرده اند قاليچه هاي تفرش به خوبي قاليچه هاي ديگري است كه در بازار همدان عرضه مي شود و از آنها دست كمي ندارد . رنگهايي كه به كار مي برند مرغوب است . مردم تفرش رنگهاي روشن را ترجيح مي دهند . مثلاً نخودي، قرمزروشن و انواع آبي هاي روشن را كه در همدان معمول نيست بكار مي برند ، ولي طرحهاي آنها مرغوب نيست . اين طور به نظر مي رسد كه فقط يا دو يا سه طرح آشنا هستند . تعدادي از قاليچه هاي آنها داراي طرح ترنج گردي است كه بسيار بد بافته شده و تعدادي ديگر طرح سراسري دارند كه از پرنده و درخت تركيب يافته و آن هم با عدم مهارت تهيه شده است .

فرآورده هاي روستاي تفرش اندك است در طي سالهاي اخير مقدار زيادتري از اين قاليچه ها در بازار تهران عرضه مي شود .

انجلاس :

انجلاس روستاي معروفي است كه در جنوب همدان واقع شده است (2و8) مردم اين روستا بسيار مغرور و مستقل اند و جمعيتي لجوج و سرسخت هستند (1) زنان معمولاً دو طرح را در يك متن قرمز روناسي مي بافند اين طرح ها بوته بيدي و هراتي است(1) طرح هراتي را كه در اين ناحيه بافته مي شود فاقد ترنج است و لچكهاي مثلثي شكل آن با زمينه فيروزه اي تعادل رنگي دلپسندي را ارائه مي دهد (8) از ديگر نقشه هاي رايج اين كانون گونه هاي ماهي لچك ترنج دارد و ساده است (2) مردم روستاي انجلاس پشم را خودشان مي تابند و رنگ مي كنند .(1)

بويوك آباد : در چند كيلومتري شمال شرقي كبوترآهنگ در آن سوي جاده اتومبيل رو همدان – قزوين دو روستا واقع شده كه قابل ذكر است : بويوك آباد ( كه در محل بي بيك آباد انميده ميشود) و عين آباد. اين روستا ها مثل كبوترآهنگ از ديد باز بهب افتن قاليچه ها و قاليهاي بزرگ اشتغال داشته اند . بافته هاي بويوك آباد از اين لحاظ جالب توجه است كه قاليها و سر اندازهايي كه در اين روستابافته مي شود با فرآورده هاي پنجاه سال قبل تفاوتي ندارد غير از اين از لحاظ جنس قدري رو به تنزل رفته است .

از طرف ديگر قاليهاي كنوني عين آباد با آبادانيهاي كه در آغاز قرن حاضر در اين دهكده بافته مي شد تفاوت فراوان دارد . در حاليكه فرآورده هاي كنوني آن بسيار پست تر از اين سرانداز است و به سختي مي توان آنرا از قاليهاي بويوك آباد بازشناخت (1)

بهار همدان :

از بخش هاي سيمينه رود شهرستان همدان كه قاليهاي آن مانند قاليهاي شهرستان همدان دو پوده است با نقشه هاي ك لچك ترنج ، كف ساده ، ماهي و حاشيه سر راست .(2)

اسدآباد :

در بخش اسدآباد در سر راه همدان به كرمانشاه دو ذرعي هائي با طرح هراتي بدون ترنج و با بافت خشن در زمينه قرقزلي بافند .

در علمدار نيز فرش هايي در اندازه هاي دو ذرعي و ذرع و نيم با طرح هراتي بدون ترنج با لچكهاي مثلثي شكل كوچك در زمينه هائي بيشتر آبي رنگ مشابه فرش هاي اسدآباد بافته مي شود (8) فرش هاي اصيل اسدآباد بيشتر از نوع محلي و يك پوده مي باشند اين منطقه بويژه از نظر طرح و رنگ تحت تاثير قالي كردي است ( 7 ) در اسدآباد 8558 دار قالي موجود است (6)

عشاير قلتق :فرش قلتق يكي از بترين فرش هايي است كهدر همدان عرضه مي شود . اين فرش ها تا حدودي با فرش هاي ساروق مشابهت دارند و توسط عشايري كه در بين همدان و اراك سكونت دارند بافته مي شوند . رنگ مسلط دست بافته هاي اين عشاير كه اغلب در اندازه هاي كوچك به بازارهاي فروش عرضه مي شوند تا حدود زيادي متمايل به قهوه اي است(8)

نهاوند :

نهاوند از شمال به تويسركان و كنگاور از شرق به ملاير از جنوب به استان لرستان و از مغرب به دلفان و هرسين در استان كرمانشاه محدود مي شود (7)

ابعاد توليدي فرش هاي نهاوند معمولاً ذرع و نيم و دو ذرع و كناره هاي پهن و ابعاد بزرگتر تقريباً نادر است (8و7) در نهاوند 7238 دار قالي موجود مي باشد (6) نوع گره مورد استفاده در آن علاوه بر تركي از نوع فارسي نيز مي باشد . فرشهاي قديمي و اصيل از نوع يك پوده ضخيم و بسيار پر گوشت و نسبتاً پرز بلند بوده اند اما در حال حاضر دو پوده بافي نيز رواج يافته است . حداكثر رجشمار فرشهاي نهاوند 30 مي باشد (7) فرشهاي لچك ترنج نهاوند علامت مشخصه ويژه اي دارند كه به سهولت از طرحهاي مشابه در نواحي مجاور تشخيص داده مي شوند بدين كيفيت كه موتيف ها و دسته گلهاي حاشيه در فواصل معين با شكافتن نوارهاي محافظ حاشيه در زمينه فرش تداخل مي نمايند و اين كيفيتي است كه در طرح هاي مناطق مجاور كمتر ديدده مي شود (8) معروفترين نقش اين شهر و روستاهاي اطراف آن معروف به سه گل يا سه كله مي باشد كه بهترين نوع ان در روستاهاي عشوندوز رامين كه اولي در شرق و دومي در جنوب نهاوند قرار دارد بافته مي شوند (7)

ملاير :

ملاير يكي از شهرستانهاي استان همدان است كه در جنوب شرقي همدان آن واقع شده است (2) ملاير يكي از حاصلخيزترين نواحي شمال غربي ايران محسوب مي شود (1) شهرستان ملاير و بخشها و روستاهاي تابعه آن يكي از مراكز پر اهميت توليد فرش در استان است فرش هاي اين ناحيه خاصه آنهايي كه قدمت بافت بيشتري دارند همواره در بازارهاي داخله و خارج از شهرت خوبي بهره داشته‌اند (8)

قالي كه در اين نواحي توليد مي شود يك پوده است و در هر اينچ 7×8 گره دارد رويهم رفته در بين قاليهاي متوسط ايران بادوام ترين آنها بشمار مي رود (1)

ين قاليها گران ترين قاليچه هاي شهري باف به شمار مي آيند (2) بر اساس نمونه گيري سال 1346 در نقاط شهري باف لاير 2500 مرد و در نقاط روستايي باف آن 5900 زن به كار قاليبافي مشغول بوده اند (2) بافندگان مناطق جنوبي ملاير سنتهاي بافندگي مناطق فارس زبان از جمله استعمال گره نامتقارن و كاربرد و نخ پود و نقشه هاي متداول در فراهان و ساروق را پيروي مي كنند (8) متاسفانه شيوه رنگرزي در اين ناحيه رو به تنزل است براي مابه هاي آبي سير از نيل پر طاووسي استفاده مي شود ولي روستائيان به جاي روناس از قرمزآنيلين استفاده مي كنند چون هم ارزانتر است و هم به بكار بردن انها سهل تر (1) قرمز و آبي تيره و زرد كمرنگ به صورت رنگهاي غالب در فرش هاي اين ناحيه ديده مي شوند (8) در ملاير تعداد 14854 دار قالي موجود است (6) ملاير در اصل مركز عمده عرضه و توليد فرشهاي لري در غرب ايران بوده است . تحولات فرش ملاير به گونه اي بوده است .كه هم اكنون مي توان مراكز عمده ي فرشبافي حرفه ي آن را به گروه تقسيم كرد گروه اول روستاهاي شمال ملاير نظير حسين آباد ، ازندريان ، كسب و ننج اين مناطق هنوز هم به شيوه قديم و روستايي ملاير به توليد اشتغال دارند اما كيفيت و رنگ و طرح آنها بشدت روبه تنزل گذاشته است . شايد بتوان گفت بافت يك پوده از معدود يادگاران باقي مانده از فرش قديم اين مناطق است همچنينطرح ماهي درهم و چهار چنگ نيز يادگاريهايي از آن زمان مي باشند .

گروه دومروستاهاي شرق وجنوب شرقي ملاير هستند كه عملاً تحولات آنها درجهت شيوه هاي شهري باف بوده است . نظير نقوش گردان و به كارگيري شيوه دو پوده بافي با گرايش اول بافت . روستاهاي جوزان ، مانيزان ، ميشن ، پري توسك سفلي و عليا ، زنگنه ، طايمه و ببغش از مهمترين اين روستاها هستند . در سالهاي اخير طرح معروف گل سرخي كه متاثر از طرح گل سرخي بيجار است به شدت فرش ملاير را تحت تاثير قرار داده است .

شيرازه بافي فرش ملاير به صورت هم زمان بافت انجام مي كرد ، گره مورد استفاده در آن گره تركي است . گليم بافي آن به سبك فارس انجام مي گيرد .

رجشمار فرش هاي ملاير در قاليهاي قديم آن 20 و حداكثر 30 رج متغيير بوده است اما در حال حاضر تا رجشمار 40 نيز بافته مي شود . چله كش آن اغلب به شيوه تركي است . مواد اوليه مصرفي در فرش ملاير همواره از پشم براي پرز و پنبه براي تارو پود استفاده شده است .

از معروفترين طرحهاي قديم و امروز ملاير مي توان به نقش پيچ جوزان اشاره كرد كه هم اكنون در كنار طرح گل سرخي و ماهي درهم مورد استفاده اغلب بافندگان است طرح هاي لچك ترنج شاه عباسي و گلفرنگ نيز در دهه هاي اخير در فرش ملاير راه يافته بطور كلي انواع طرح هاي نيمه هندسي و بسيار متنوع در فرشش اصيل ملاير وجود داشته كه امروز اثري از آنها نيست .(7)

جوزان:

در جوار شهر ملاير روستاي معروف جوزان قرار دارد روستايي كه از دير زمان قاليچه هاي خوش نقش و بادوام و پر جلاي آن در بازار شهرت خوبي بهره مند بوده است (8) اين دهكده كوچك در سرتاسر ايران معروف است معروف است كه آب جوزان خاصيتي دارد كه نوعي نرمي ، شفافيت و درخشندگي به كلافهاي رنگ شده مي دهد شايد چنين باشد ، ولي ممكن است علت مزيت قاليچه هاي جوزان بيشتر به سبب غروري باشد كه كارگران در كار خود احساس مي كنند و دقت زيادي كه از نخستين مرحله يعني شستن پشم تا مرحله آخر يعني قيچي كورن پشمهاي اضافي يا پرداخت قالي مبذول ميدارند ، بطوريكه قالي پس از پرداخت همانند مخمل نرم و شفاف مي شود (1) روشهاي بافت ، انواع گره و حتي متدهاي رنگرزي جوزان خاصه طريقه استحصال رن قرمز كه از تركيب روناس و دوغ آنرا بدست مي آورند مشابهت فراواني با كار دست جمعي رنگرزان – طراحان و بافندگان ساروق دارد (8) روستاي جوزان طرح هايي خاص را دارد قاليچه هايي كه تهيه مي كنند در هر اينچ مربع 14×14 گره دارد (1)

حسين آباد و جوكار:

فرش هاي حسين آباد اغلب در اندازه هاي ذرع و نيم و دو ذرعي و همچنين كناره و اغلب با بافت متوسط به بازار عرضه مي شوند .

متن اين فرشها اغلب به رنگ قرمز درخشان و حاشيه پهن آنها به رنگ سفيد عاجي است . فرش هاي جوكار مشابه به بافت حسين آباد است با اين دو تفاوت كه اولاً در متن اين فرش ها نقش ترنج كوچكي ديده مي شود و ثانياً بافت آنها در مجموع شسته رفته تر از حسين آباد بوده و با الياف بهتري بافته مي شوند . حاشيه در هر دو نوع فرش مزين به طرح شير و شكري است(8) فرش هاي حسين آباد و جوكار اكثراً يك پوده با گره تركي و در سبك هندسي با طرحهاي يلياتي و هراتي كه از نقش هاي كردي و قفقاز نشأت گرفته بافته مي شوند (8)

قاليهاي موصل :

فرش هايي كه قبلاً در منطقه غرب ايران توليد مي گرديده بدليل اينكه از طريق شهر موصل عراق وارد بازارهاي جهاني مي شده است به فرشهاي موصل مشهور شده اند كه بخش عمده اي از آنها را فرشهاي همدان تشكيل مي دهد كه داراي ويژگي هاي زير بوده اند :

استفاده از نقشه گردان

2 – استفاده از رنگهاي متعدد

3 – دارا بودن ابعاد استاندارد

4 – ظرافت بافت (6)

فصل چهارم :

تجزيه و تحليل يافته ها :

1 – در خصوص پيشينه تاريخي فرش بافي در همدان از مدارك و اسناد گرد آوري شده چنين استنباط مي گردد كه قاليبافي در استان همدان بصورت كارگاهي و منسجم و به تعداد زياد در مناطق شهري همدان از پيشينه طولاني برخوردار نبوده و از حدود يك قرن قبل در اين ناحيه به وجود آمده است مدرك مستندي كه در اين زمينه مي توان از آن كمك گرفت همان نوشته سيسيل ادواردز است كه مي گويد بدون ترديد هنگاميكه در سال 1912 ميلادي ( 1291 هجري شمسي ) بار اول از اين شهر ديدن كردم حتي يك دستگاه قاليبافي در اين شهر وجود نداشت اما در مورد بافته هاي ساير مناطق همدان از جمله بافته هاي روستايي مسأله عكس مطلب فوق مي باشد به اين نكته اشاره گرديده كه از اين صنعت در قرن شانزدهم در درگزين همدان وجود داشته و شاه طهماسب صفوي يك تخته قالي كاردر جزين را به برادرش شاه سليمان هديه نموده است پس قاليبافي در اين منطقه حداقل در حدود 400 سال پيش رونق داشته و داراي شهرت بوده است .

2 – از نظر كيفيت بافت قاليچه هاي همدان كه اكثراً مربوط به نواحي روستايي مي باشند داراي چهار نشان مشخص اند : 1 – گره : تقريباً در اكثر موارد قاليهاي همدان با گره تركي بافته مي شود زيرا اكثر ساكنان اين شهرستان از نژاد ترك مي باشند 2 – وزن: قاليچه هاي روستايي همدان عموماً ضخيم تر و سنگين تر از فرآورده هاي ساير روستاهاي ايران است كلاف دسترس داراي ضخامت كافي است و هنگام چيدن پرزآن را زياد كوتاه نمي كنند اين خصوصيات موجب مي شود كه قالي يا قليچه هاي متراكم ، خشن ، زمخت و بادوام شود اين قاليچه ها ظرافت بعضي از فراورده هاي جلب كننده و فريب دهنده ايران را نارد ولي در عوض داراي استحكام و سختي خاصي است كه فرآورده هاي ظريف فاقد آن است و روي هم رفته از با ارزش ترين بافته هاي ايران محسوب مي شود . 3 - پود : به جز چند مورد استثنا هزاران تخته قاليچه اي كه در ايران معمول نيست و غير از قاليبافان عشاير بلوچ و شمال خراسان و قبايل افشاري در كرمان و عشاير فارس سايرين قاليهاي خود را يك پوده نمي بافند ولي فرآورده هاي مناطق فوق به سهولت از قاليچه هاي همدان قابل تشخيص است . 4 – طرح : طرح بافته هاي روستاهاي همدان بطور كلي ساده تر از اغلب قاليچه هاي عشايري ايران است و داراي اشكال شكسته و هندسي مي باشد . اما نقشه هايي كه در كانون هاي شهري همدان بافته مي شود يا براي صادرات است و يا براي بازار داخلي قاليهاي صادراتي را چون بيشتر به آمريكا صادر مي شود با نقشه هاي قالي همدان غير از چندتايي كه نقشه كش هاي همداني طراحي مي كرده اند اغلب متعلق به شهرهاي ديگر بوده و از نقشه دستبافته هاي استانهاي همجوار كه اغلب در بازارهاي همدان بفروش مي رفته اند از جمله فرشهاي نواحي كردنشين و بيجار و غيره الهام گرفته شده است . شمار قاليچه هايي كه به قيمت ارزان و يا متوسط در همدان بافته مي شود از ساير كانون هاي بافندگي بيشتر است و از اين نظر همدان (البته بيشتر نقاط روستايي باف آن ) را مي توان مركز قاليچه هاي ارزان قيمت ناميد . در قالي همدان گرچه هنر كرمان ، ريز بافي كاشان و استادي تبريز بكار نميرود ولي اين قالي از نظر دوام و از نظر خالص بودن پشم در بين قاليهاي ايران مقام ارزنده اي دارد .

فصل پنجم :

جمع بندي مطالب و پيشنهادها :

استان همدان در غرب ايران واقع شده و طبق سوابق تاريخي در گذشته با نام هگمتانه پايتخت سلاطين مادر بوده است از اين دو يكي از قديمي ترين شهرهاي ايران محسوب مي گردد كه داراي آثار باستاني فراواني است كه هر ساله بازديد كنندگان فراواني را از داخل و خارج كشور به خود جذب مي كند .

مردم اين استان به هنر و صنايع دستي علاقه وافري دارند از اين رو مردم مركز اين استان و شهرستانها و روستاهاي آن به كار بافتن قالي اشتغال دارند .

در اين مركز قاليبافي فرش هاي ارزان قيمت و زيبايي نسبت به ساير نواحي مشرق زمين بافته مي شود . طبق سوابق بدست آمده فرشي به عنوان فرش شهري باف در اين استان سابقه زيادي ندارد ولي در روستاهاي آن قدمت فرشها به حداقل 400 سال پيش و به دوره صفويه بر ميگردد .

در اين استان پشم براي پرز فرش و نخ پنبه اي براي تار و پود قاليها مور استفاده قرارمي گيرد در همدان فرشهايي انداره هاي كلگي ، كناره ، دوذرعي ، پنچ چارك ، خرك ، پشتي ، روكرسي و سجاده اي بافته مي شود و به بازار عرضه مي گردد .

البته در دوره معاصر فرشهاي 6 و 9 و 12 متري نيز در همدان بافته ميشود . فرش قديم و محلي همدان يكي از زيباترين و شادترين فرشهاي ايران محسوب مي گردند . در گذشته در همدان رنگرزان از رنگهاي گياهي و طبيعي براي رنگرزي الياف استفاده مي كردند ولي در حال حاضر از رنگهاي شيميايي و دباغي براي رنگرزي استفاده مي گردد . رنگهاي قرمز كم رنگ ، آبي ، سبز روشن و سير ، طلايي ، نارنجي ، سرمه اي ، آبي سير ، آبي روشن ، قرمز ، زرشكي ، گلي ، كرم و فيروزه اي در همدان كاربرد زيادي دارد رنگ زمينه قهوه اي متمايل به شتري نيز در فرشبافي اين استان زياد مورد استفاده قرار مي گيرند و باب بازارهاي آمريكا بافته مي شوند اين نقشه ها عبارتند از : كف ساده ، لچك ترنج ، بته اي و قاب قرآني كه با حاشيه اي در هم و يا سر راست و بارنگهاي روشن بافته مي شوند و اما نقشه هايي كه در بازار داخله بافته و طرفداران زيادي دارد عبارتند از :

گونههاي مهي ، شاه عباس ، پيچ ، شيخ صفي ، شكارگاه ، محرابي ، حاج خاني ، بته ترمه اي ، بته بازوبندي سنندج ، بته شال كشميري، بته شكسته ، خاتم شيرازي ، گل و بلبل ، نقشه مستوفي و غيره ….

گره مورد استفاده در همدان از نوع تركي است ولي بندرت در برخي شهرستانهاي آن از گره فارسي نيز استفاده مي گردد فرشهاي اصيل و محلي از نوع يك پرده ولي فرشهاي شهري وجديد آن از نوع دو پوده اند .

به غير از شهر همدان بخش ها و نواحي قاليبافي ديگري نيز در اين استان قرار دارند .

كه همگي كانونهاي بافت فرشهاي زيبايي اند كه اسامي برخي از آنان عبارتند از :

درگزين ، كبوترآهنگ ، مهربان ، تويسركان ، خمسه ، سردرود . برچلو ، ساده ، انجلاس ، بويوك آباد ، ملاير و نهاوند و … كه توضيحات هر يك در ضمن تحقيق داده شده است .

اينك با توجه به مطالعه مطالب ذكر شده در اين تحقيق و بررسي فرش استان همدان پيشنهاد مي شود كه :

1 – همانگونه كه قبلاً از رنگهاي ثابت گياهي و طبيعي براي رنگرزي الياف مورد مصرف در فرشهاي اين ناحيه استفاده شده امروزه نيز اين رنگها كه داراي ثبات و زيبايي هستند مورد مصرف قرار گيرند .

2 – از مسئولين محترم تقاضا مي شود كه با توجهي بيش از پيش به اين هنر ملي و ارزنده تسهيلات لازم براي ارتقاء اين هنر فراهم اورند .

3 – تلاش براي شناساندن فرش همدان از نظر قدمت ، كيفيت و زيبايي به بازارهاي بين المللي از ديگر وظايف دست اندركاران است تا تعاملي را بين نيازهاي بازارهاي جهاني و نحوه توليد قالي همدان ايجاد كنند .

4 – مطالعه و تحقيقات بيشتر در زمينه خصوصيات قاليهاي بومي همدان و طرحهاي اصيل اين استان .

5 – استفاده بافندگان از مواد اوليه مرغوب براي حفظ دوام و مرغوبيت فرشهاي بافته شده دراين استان .

منابع و مأخذ :

1 – قالي ايران – سيسيل ادواردز
2 – فرشنامه ايران – دكتر حسن آذرپاد – فضل اله حشمتي رضوي
3 – فرهنگ جامع فرش ايران – احمد دانشگر
4 – جستجوگرهاي w.w.w.yahoo.com
5 – جستجوگرهاي w.w.w.altavista.com
6 – w.w.w.iranghali.com عبداله احراري
7 – پژوهشي در فرش ايران – تورج ژوله
8 – سيري در هنر قاليبافي ايران – محمدجواد نصيري
9 – واژگان فرش – امير حسين عصاره – سيد علي آقا كابلي
10 – w.w.w.oldcarpet.com