Monday, August 07, 2006



فرش تركي استان آذربايجاني همدان

بسم الله الرحمن الرحيم

ماديده و دل در گرو فرش نهاديم
جانها مقدوم ملك العرش نهاديم

هرنكته به ما از طرف عرش برآيد
نقشي شود و بر زبر فرش درآيد

پيشگفتار:

هنر مردم ايران آسماني است پر از ستارگان درخشان كه با تلألو خود در امتداد تاريخ ، جهان را روشني داده و آرامش بخشيده است .

در جهان كمتر هنري استمرار يافته ، در تاريخ اقوام و برانگيخته از ذهن انسان مي توان يافت كه همچون فرشبافي ضمن داشتن جنبه هنري صددرصد ، صنعتي دستي و مصرفي صرف و قوام بخش پايه هاي اقتصاد خانواده ها ، ايلات و عشاير و اقوام و كشورها و نيز متاعي تجارتي و سود بخش باشد بدون آنكه بتوان بين خواص متفاوت مذكور مرز و جدائي قائل گرديد و مشاهده نمود يا جنبه اي را برساير جنبه هاي آن برتري داد . اين ويژگي است كه فرش را در ميان ديگر دستاوردهاي هنري جهانيان پرآوازه و مقبول عام ساخته است .

فرش ميراثي ملي است كه با آداب و سنن و فرهنگ مردم اسن مرز وبوم گره خورده است . اين هنر بزرگ و صنعت اصيل پيوسته در بسته مواج زمان روبه كمال ، به حيات خود ادامه داده و مشاهده مي شود كه هر اندازه مطالعه آثار تاريخي و گزارشات، نوشته جات متخصصين ، كارشناسان جهت ريشه يابي زماني اين هنر ادامه مي يابد ، به همين ميزان تاريخ پيدايش واقعي قاليبافي در عمق تاريكي هاي زمان بيشتر فرو مي رود . اميدواريم با تحقيق و پژوهش در اين زمينه كمكي به غني تر كردن اين هنر ارزنده كرده باشيم هدف از انجام اين تحقيق هر چند هم ناقص كمك به پايداري علم و سنت فرش و فرشبافي و كمك به ارتقاء سطح آگاهي علاقمندان به اين هنر بوده است .

به اين اميد كه دست اندركاران دراين زمينه با تدابير خاص انديشيده شده ما را بسوي شناخت اين هنر ملي سوق دهند .

در پايان از راهنمايي هاي استاد گرامي جناب آقاي عبداله احراري تشكر و قدرداني مي كنم و كمكهاي بي دريغ سركار خانم دكتر آزيتا نعليني را ارج مي نهم و از پروردگار توانا توفيقات ايشان را خواهانم .

مرداد ماه 1384 – كرمانشاه

رويا كرمي

فهرست مطالب :

چكيده تحقيق
واژگان كليدي

فصل اول:
1 –1 مقدمه
2 – 1 بيان مسأله
3 – 1 پيشينه تاريخي تحقيق

فصل دوم :
1 – 2 نوع تحقيق
2 – 2 روش تحقيق
3 – 2 فرضيه تحقيق
4 – 2 اهداف تحقيق

فصل سوم :
1 – 3 يافته هاي تحقيق:
الف) جغرافياي همدان
ب ) سوابق تاريخي و آثار باستاني همدان
پ ) صنعت قاليبافي در همدان
ت ) بافت روستايي و شهري
ج ) رنگ آميزي در قالي همدان
چ) مواداوليه و ابعاد فرش همدان
ح ) طرح و نقش در قالي همدان
و ) ويژگيهاي فني بافت قالي همدان
ي ) مهمترين بخش ها و نواحي قاليبافي در همدان

فصل چهارم :
1 – 4 تجزيه و تحليل يافته ها

فصل پنجم :
1 – 5 جمع بندي مطالب و پيشنهادها
2 – 5 فهرست منابع و مأخذ

چكيده تحقيق :

همدان يكي از استانهاي غربي ايران است كه مركز آن در دامنه كوه الوند واقع گرديده است اين شهر داراي قدمت تاريخي بسيار بالا بوده و در زمان حكومت مادها به عنوان پايتخت و در زمان هخامنشيان و از لحاظ صنايع دستي از جمله قاليبافي معروف و مشهور مي باشد . قدمت تاريخي فرشبافي كاگاهي در همدان طولاني نبوده و به حدود يك قرن پيش باز مي گردد اما فرشهاي روستايي داراي سابقه تاريخي طولاني تري بوده و از نمونه هايي و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد و در گذشته از رنگهاي ثابت گياهي جهت بافت اين قاليها استفاده مي شده است شمار قاليچه هايي كه به قيمت ارزان يا متوسط در همدان بافته مي شود از ساير كانونهاي بافندگي بيشتر است و از اين نظر همدان را مي شناختند البته قالي همدان از نظر دوام و خالص بودن پشم در بين قاليهاي ايران مقام ارزنده اي دارد.

واژگان كليدي :

همدان – فرش – پيشينه – كيفيت – ملاير

1 – 1 مقدمه

بشر از ابتداي زندگي در زمين به فكر توليد كفپوش براي خود بود و از آن زمان كه موفق به شكار حيوانات شد از پوست آنها براي تهيه كفپوش و رو انداز استفاده كرد.

درست از همين زمان بود كه به جنبه هاي ديگر آن بخصوص زيبايي نيز انديشيد اختراع سوزن و نخ كه باستان شناسان آن را به 26 هزار سال پيش سنت مي دهند گام بزرگي در اين زمينه بود اين اختراع به بشر امكان داد تغيراتي در شكل طبيعي پوست بوجود آوردهو با دوختن اشكال و جنس هاي مختلف پوست در كناره دروني هم پوست را برگتر يا نرم تر كند و از اين طريق به برخي از اميال زيبا شناسي خوددست يابد اينروشهاي بديع كه درآغاز احتمالاً از كنار هم قرار دادن دو پوست از دورنگ مختلف فراتر نمي رفت كم كم متنوع تر شد و طرحهايي ساده پديد آمد هر چند كه رسيدن به اين مراحل سريع و آسان نبود و در پي هزاران سال تجربه و تمرينبوجود آمده بود اما حاصل كار چنان دلپسند و مقبول شد كه بشر آنرا هيچگاه ازياد نبرد و هنوز هم با وجود توانايي چشم گير بدن دريافت انواع فرشها بسر هم كردن پوست را از ياد نبرده است هنوز هم شبانان و روستائيان مناطق دورافتاده به همان روش اجدادي و باستاني پوست گوسفندان را به هم وصل مي كنند و به اين ترتيب گرم و نرم ترين رواندازها و زيراندازها را مي سازند .

از مشخصه هاي هنر ايراني كاربردي بودن آن است فرش نيز از اين خصيصه بي بهره نيست و در عين اينكه زيباست يك نياز محسوب مي شود .

در حال حاضر ايران به عنوان مهد فرش و سرزميني كه پديد آورنده (( پازيريك)) كه قديمي ترين فرش دنياست شناخته مي شود .

فرش ايراني پازيريك هنوز قديمي ترين و معتبرترين فرش بافته شده در دنياست و باقي ماندن آنرا مي توان به حساب شانس بشريت گذاشت .

در خصوص ويژگي هاي فرش ايراني تفاوتهاي منطقه آن ، قصه فرش پازيريك فرش ماشيني و ساير دستبافته هاي ايراني كتابها ، مقالات ، سخنراني ها ، نوشته هاي بسيار زيادي در سطح ايران و جهان وجود دارد .

تا صد سال پيش سرمايه زندگي ايراني فرش بود فرش ايراني همه چيز بود آبرو ، حيثيت ثروت و …اگر امروزه تشخيص و آبروي افراد به مبلمان ، ماشين آخرين مدل و منزل بزرگ و مجلل وابسته است در گذشته فرش جايگزين همه اينها بود با تغيير جايگاه ارزشهاي اجتماعي ، فرش همچون ديگر نمادهاي سنت دچار تنزل شد . غافل از اينكه خريد فرش خريد سرمايه اي است كه شب مي توان بر آن آرام گرفت و از صخت و سلامتش اطمينان داشت مشكل ما تفكر است نه ارزش واقعي فرش . و تنها يك راه حل دارد آشنايي با روح فرش ايران ، آشتي با درون مايه هاي فرش كه در دروس دانشگاهي از آن غفلت شده آشتي با آموخته هايي كه هنوز به زبان علم نوين تدريس نمي شود . براي اين حركت نوين نه تنها دير نيست بلكه آغازي است با آينده اي روشن كه فراسوي حالت به استقبال اين اميد و نور مي رويم و مي گوييم ( براي فرش ايران دير نيست )

2 – 1 بيان مسأله :

من كه دانشجوي سال دوم رشته فرش هستم زاده كرمانشاه و ساكن منطقه غرب مي باشم با توجه به اينكه استان كرمانشاه در غرب ايران و همجوار با استان همدان واقع شده و در كرمانشاه علاوه بر دستبافته هاي ساير مناطق ايران فرش همدان نيز به وفور باقت مي شود به نظرم رسيد كه فرش همدان شامل خود شهر همدان و روستاها و شهرستانهاي ديگر اين استان كه اغلب داراي تايخ كهن بوده و از مهمترين مراكز بافندگي فرش مي باشند و فرشهايي زيبا از اين مناطق بدست آمده احتمالاً داراي قدمت طولاني بوده و از اصالت و كيفيفت بالايي برخوردارند .

لذا اين انگيزه را در من به وجود آورد كه زمينه تحقيق خود را در راستاي بررسي فرش همدان انتخاب نمايم . به اين اميد كه به نتايجي در خور توجه و قابل استفاده دست يابيم .

3 – 1 پيشينه تاريخي تحقيق :

در كتاب قالي ايران نوشته سيسيل ادواردز آمده است هيچ كس به درستي نميداند از چه موقع مردم همدان به اين حرفه اشتغال داشته اند . هيچ گونه مدركي شد به اينكه يك يا چند تخته از قاليهاي نفيس دوران صفويه در اين ايالت تهيه شده باشد در دست نيست بلكه مداركي وجود دارد كه عكس اين نكته را ثابت مي كند .

در كتاب فرشنامه ايران تاليف دكتر حسن آذرپاد و آقاي فضل اله حشمتي رضوي آمده است : اگر اين نكته را كه از جمله هداياي شاه طهماسب صفوي به مرا د فرش يك تخته قالي كار در جزين بوده است بپذيريم مي توان نتيجه گرفت كه قاليبافي منطقه همدان در قرن شانزدهم رونق داشته است .

آقاي احمد دانشگر در كتاب فرهنگ جامع فرش ايران چنين مي گويد : همدان يكي از مراكز قاليبافي ايران است اگرچه قريب به اتفاق قاليهاي بافت اين ناحيه از لحاظ طرح و بافت معمولي است اما پويايي و مداومت در كار بافت مردم همدان را به داشتن هنر فرشبافي در جهان صاحب نام كرده است . قاليچه هاي بافت درگزين مرغوب و بادوام و داراي طرح و نقش متنوع و رنگ آميزي ويژه خود است .

قاليبافي در تمامي كشور بخاطر دوام و استحكام آن مشهور است ولي گويا قاليبافي در استان همدان از پيشينه طولاني برخوردار نباشد صنعت قاليبافي در استان همدان در قرن اخير پيشرفت كرده است اهميت قاليبافي استان همدان از اين نظر است كه ميزان محصول قاليچه هاي ارزان و متوسط آن بيشتر از ساير نواحي قاليبافي است قالي همدان از جهت نوع جنس و مقاومت و رتبه در ايران جايگاه سوم را دارد .

در كتاب پژوهشي در فرش ايران به قلم آقاي تورج ژوله چنين آمده است : امروزه در شهر همدان فرشبافي از رونق كمتري نسبت به گذشته اي كه چندان دور برخوردار است در اين شهر فرشبافي پر رونقي جريان داشته است و همدان يكي از مراكز اصلي تجارت فرش در منطقه غرب كشور بوده است بسياري از فرشهاي مركز و غرب ايران از اين مسير راهي عراق و شهرهاي غربي و اروپايي شده است .

آقاي محمدجواد نصيري در كتاب (( سيري در هنر قاليبافي ايران )) مي نويسد : استان همدان يكي از مناطق مهم قاليبافي ايران از لحاظ كميت و تعداد است و در آن بيشتر از هر منطقه ديگر ايران فرش بافته مي شود مطابق آمار 17 سال قبل رويهم رفته بر روي 115000 دار قالي موجود در آن متجاوز از 57000 كارگر قاليباف به كار گره زني مشغول بوده اند اكثر فرشهاي آن بصورت تجارتي و متوسط بافته مي شوند از جمله قاليچه هاي دو ذرعي درشت باف و ارزان قيمتي كه در بازار اصطلاحاً به نام (( موصل)) اشتهار يافته اند . در ميان انبوه توليدات اين اسكان گاهي نيز به فرشهاي مرغوبي كه تحت نظارت واحدهاي شركت سهامي فرش ايران بافته شده اند بر مي خوريم .


فصل دوم : مواد و روشهاي تحقيق :

1 – 2 نوع تحقيق :

تحقيق انجام شده به صورت تاريخي ، توصيفي مي باشد .

2 – 2 روش تحقيق :

روش تحقيق اسنادي و با استفاده از كتب ، مقالات، برداشت از اينترنت و ساير دست نوشته هاي موجود بوده است .

3 – 2 فرضيه تحقيق :

الف ) فرش همدان داراي پيشينه طولاني است .
ب ) فرشهاي همدان از نظر كيفيت بافت در سطح بسيار بالايي نيستند .

4 – 2 اهداف تحقيق :

در اين تحقيق هدف اين است كه با مراجعه به منابع موجود اطلاعاتي در مورد قدمت تاريخچه فرش همدان و ميزان مرغوبيت اين دستبافته ها از نظر كيفيت رنگ و بافت و طرح كسب نماييم .


فصل سوم : يافته هاي تحقيق :

جغرافياي همدان :

همدان يكي از مراكز مهم قاليبافي ايران است ، اين استان قديمي كه در مغرب ايران واقع مي باشد ناحيه اي است كوهستاني و محدود از شمال به زنجان و از مشرق به استان مركزي از جنوب به لرستان و از مغرب به كرمانشاه در اين استان كشاورزي و باغداري و دامداري مشاغل اصلي مردم است و اهالي در جنب اين امور از قديم به صنايع دستي از جمله قاليبافي سفالگري ، گليم ، زيلو بافي مي پرداخته اند شهر همدان كه تا تهران 337 كيلومتر فاصله دارد مركز اين استان مي باشد كه از شهرهاي قديمي ايران است و در گذشته به نام هگمتانه (( پايتخت سلاطين ماد)) بوده است .(3)

شهر همدان داراي 34 درجه و 48 دقيقه عرض شمالي و 48 درجه و 29 دقيقه طول شرقي است و در دامنه كوه الوند قرار گرفته و از سطح دريا 1890 متر ارتفاع دارد .

بطور كلي هواي همدان در زمستان سرد و در تابستان معتدل مي باشد و همين تعادل درجه حرارت در اكثر ايام سال موجب گرديده تا محصولات زميني و درختي و دامي در آن به وفور يافت شود و بازار معاملات رونق يابد (3) اين حوقل در مورد اين شهر نوشته است : همدان شهري بزرگ و زيبا و داراي نهرها و درختان و توابع پهناور و غلات است در اين شهر گروهي اهل ادب و دانش و مروت مقيم اند . در آنجا قيمت ها ارزان و گوسفند و لبنيات و پنير و انواع كالاهاي بازرگاني مانند زعفران فراوان يافت مي شود اصطراري جغرافيا نويس ديگر قرن چهارم هجري از معدن قلع در حوالي همدان و تماشاي متنوع و كفش هاي جنوبي كه در آنجا ساخته مي شود سخن به ميان آورده است .(7)

سوابق تاريخي و آثار باستاني همدان :

همدان شهري بسيار قديمي است بهترين دوره آن شايد به زماني بر ميگردد كه مادها آن را به پايتختي برگزيدند .(1) شهر همدان از زمان ديااكو كه موسس سلسله ماد بود به عنوان پايتخت ايران انتخاب شد البته اولين باري كه اسم اين محل برده شده در حدود 1100 سال پيش از ميلاد بود كه نام همدان را امدانه ذكر كرده اند اين شهر حتي قبل از اينكه پايتخت مادها شد مورد حمله آشوريان قرار گرفت اين شهر تحت نامهاي ديگري از قبيل هگمتانه ، هگمتيان ، اكباتان ، اكباتانا و آمدانه نيز نوشته شده است .(7)

50 سال بعد كورش سلسله هخامنشيان را بنياد نهاد و شهر همدان اهميت خود را حفظ كرد چرا كه سلاطين هخامنشي براي فرار از گرماي طاقت فرساي بابل اين شهر را براي اقامتگاه تابستاني خود برگزيدند اين دوره كه مايه مباهات شهر همدان است در سال 331 ق م كه اسكندر آن را غارت كرد و داريوش سوم را مغلوب ساخت به پايان رسيد سپس مدت هزار سال اين شهر تقريباً در هاله اي از گمنامي بسر ميبرد تا در سال 641 م پس از جنگ خونين نهاوند بار ديگر نامش بر سر زبانها افتاد و همدان نخستين شهري بود كه بدست اعراب افتاد . مهمترين رويدادها در تاريخ همدان عبارتند از : تاخت و تاز تركان سلجوقي در آغاز قرن يازدهم تهاجم مغولها در قرن سيزدهم و تسخير همدان توسط تركان عثماني در مدت 200 سال جنگ با تركيه در قرن شانزدهم و هفدهم پس از اين واقعه مدتي طولاني اين شهر در آرامش بسر مي برد تا سال 1789 م كه بار ديگر آقا محمد خان قاجار آن را ويران ساخت از آن هنگام تا كنون اين شهر توانسته است با آرامش طرحهاي آباداني خود را اجرا نمايد .(1)

آثار باستاني شهر همدان عبارتند از : دژي داراي هفت ديوار متحد المركز كه با هفت رنگ سفيد و سياه و ارغواني و آبي و نارنجي و نقره اي و طلايي نقاشي شده و در محلي كه امروز تپه مصلي است قرار داشته اين تپه خارج از شهر همدان و در جنوب آن واقع شده است . آرامگاه استر مرد خاي بناي گنبد واري است كه در وسط بازار قرار گرفته ، آرامگاه يكي از بنيانگذاران مهم علم پزشكي بنام ابوعلي سينا كه در يكي از ميادين اصلي شهر واقع شده است .(1) مقبره ميرزاده عشقي و آرامگاه اويسنا هم در در همدان واقع شده است .(10)

يك مقبره زيبا كه در بنه بازار يعني محله پيشه وران عرب واقع گرديده و گنبد علويان نام دارد(1) آرامگاه بابا طاهر عريان كه از شعراي معروف ايران است . مجسمه شير سنگي و گنج نامه كه سالانه بازديد كنندگان زيادي از داخل و خارج كشور دارد .

:صنعت قاليبافي در همدان

بطوريكه ذكر گرديده مردم استان همدان به هنرهاو صنايع دستي علاقه وافر دارند مردم اغلب شهرها و روستا ها بكارهاي دستي از جمله بافندگي بويژه قاليبافي روي آورده اند .(3)

همدان يكي از بزرگترين مراكز قاليبافي ايران است اهميت آن از اين نظر است كه ميزان محصول قاليچه هاي ارزان و متوسط آن از ساير نواحي مشرق زمين بيشتر است در واقع مي توان همدان را مركز قاليچه هاي ارزان قيمت ناميد هيچ كس به درستي نمي داند از چه موقع مردم همدان به اين حرفه اشتغال داشته اند اين صنعت در قرن 16 در جزين ( درگزين ، دريازين ) كه ناحيه اي واقع در جلگه همدان است وجود داشته (1) زيرا گفته مي شود شاه طهماسب صفوي يك تخته قالي كار در گزين را به برادر خود شاه سليمان هديه نمود بنابر اين چنين بنظر مي رسد كه 400 سال قبل هم مردم همدان در اين صنعت شهرت داشته اند (1و2) اما هيچ گونه سنت محلي كه مويد چنين فرضيه اي باشد وجود ندارد و در ايران فقدان سنت در چنين موردي حائز اهميت بسيار است علاوه بر اين قاليهاي نفيس دوران صفوي با گره فارسي بافته شده در حاليكه قاليهاي همدان در طي قرون متمادي بدون استثنا با گره تركي تهيه گرديده است قاليهاي نفيس اين دوره بقدري از لحاظ طرح و رنگ با فرشهايي كه در همداني بودن آنها ترديد نيست تفاوت دارد كه هيچ گونه قرابن و بستگي بين آنها نمي توان مشاهده كرد .(1) سيسيل ادواردز مي گويد هيچ مدركي دال بر اينكه اين حرفه قبل از سال 1912 م برابر با 1291 هجري شمسي در اين ناحيه وجود داشته در دست نيست بدون ترديد هنگاميكه در سال 1912 م بار اول از اين شهر ديدن كردم حتي يك دستگاه قاليبافي در اين شهر وجود نداشت در اين سال در خانه اي كه به اين منظور اجاره شده بود 8 دستگاه قاليبافي به كار افتاد بدين ترتيب اولين كارگاه قاليبافي همدان شروع به كار كرد (4) شركتهاي خارجي در تمام سالهاي 1880 و دوران جنگ جهاني اول و دوم همپاي فعاليت چشمگيري كه در مناطقي نظير كرمان ، اراك و تبريز داشته اند در اين شهر نيز به تجارت مشغول بوده اند و همين شركت ها به تدريج سبك شهري باف را در اين ناحيه بوجود آوردند در واقع تجارت فرش همدان در دست عده اي از تجار انگليسي و ارمني بوده است . از كارگاههاي معروف قديم قاليبافي در شهر همدان مي توان اين عده را نام برد : كارگاه قاليبافي شيخ تقي وكيل الرعيا كارگاه يوسف زنجاني و كارگاه سرهنگ حسن رياحي از تجار قديمي مي توان موسيوامله دوران ، حاج احمد مناعي همايوني ، محمد شفيع مقتدر ، خان احمدي و حاج هادي كشاورزي و يوسف زنجاني ( كه از پايه گذاران فرش شهري باف و معاصر همدان بودند را نام برد همچنين حاج غلامرضا سرفراز ، ابراهيم كشميري و حاج غلامرضا يزدي را مي توان از پيش كسوتان فرش معاصر و شهر ي باف همدان دانست .(7)

البته حدود ، ناحيه بافندگي همدان از مرزهاي اداري اين ايالت تجاوز كرده و اغلب قاليچه ها و قاليهاي كارسنه و بيجار و همچنين قاليچه هاي عشاير كرد كه خارج از همدان بافته مي شود به بازار اين فرش راه مي يابد(1) در شهر همدان تعداد 45712 دار قاليبافي موجود است .(6)

بافت روستايي و شهري :

صنعت قاليبافي همدان مانند اغلب مراكز قاليبافي ايران به دو گروه اصلي تقسيم مي شود . صنعت روستايي كه قرنها در روستاهاي همدان وجود داشته و صنعت كارگاهي كه اخيراً به وجود آمده و در شهر متداول است (1) امروزه در همدان فرشبافي به روستاها منتقل شده است بالاترين رقم حكايت از وجود 500 دستگاه دار قاليبافي درون شهري دارد كه غالباً مربوط به فرشهاي بزرگ است .

لازم به ذكراست كه بخش قابل ملاحظه اي از قاليچه هاي تصويري قديم ايران بويژه در طي سده اخير در مراكز اطراف شهر همدان و يا خود شهر همدان بافته شده اند .(7)

از تعداد دستگاههاي قاليبافي موجود در نواحي روستايي آماري گرفته نشده ولي احتمال مي رود تعداد حدود 30 هزار دستگاه باشد كل ميزان فرآورده اين ناحيه در حدود 100 هزار تخته در سال برآورد شده كه بالغ بر 90 درصد آن قاليچه هاي كوچك است .(1)

ناحيه بافندگي همدان شامل 20 بخش است كه هر يك از تعدادي روستا تشكيل يافته است . بعضي از آنها نواحي اداري بشمار مي روند و خود نامهايي دارند مثل سردرود ، درگزين يا خمسره برخي ديگر تنها اجتماعي از روستاها است كه مي توان به سهولت نام روستاي اصلي يا مهمترين روستاي گروه را بر آنها اطلاق كرد ، مثل انجلاس و كبوتر آهنگ و غيره بعضي از اين گروهها فقط داراي 5 يا 6 روستا هستند ، ولي باز در اين زمينه شهرت دارند . برخي ديگر به عكس از 50 تا 60 روستا تشكيل شده اند .فرآورده هاي گروهها و يا بخشهاي مختلف از لحاظ مرغوبيت با يكديگر تفاوت بسيار دارد .

از ويژگي هاي طرحهاي روستايي همدان استفاده از طرحهاي هندسي و شكسته است . بطور كلي بهترين قاليچه را قاليبافي تهيه مي كند كه در كار خود از پشم دسترين استفاده مي كند ، چه پشم مورد نياز را يا از گوسفندان خود به دست مي آورد و يا آن را از ايلات و عشاير مجاور خريداري مي كند و بدترين نوع آنها فرشي است كه از كلاف آماده در بازار تهيه ميشود ، زيرا نوع پشم كلافهايي كه در بازار به فروش مي رسد بسيار نامرغوب است چون اغلب آنها از پشم پوست دباغي شده از دباغ هانه هاي مجاور بدست آورده است .(1)

رنگ آميزي در قالي همدان :

از لحاط رنگ آميزي مي توان فرش قديم و محلي همدان را از زيباترين و شادترين فرشهاي ايران نام برد كه هماهنگي در رنگهاي متنوع و شاد حتي در فرش امروز آن نيز ديده مي شود اين رنگهاي الوان و ثابت را در گذشته از شيره انواع گياهان مي گرفتند و پشم را رنگ ميزند كه به آنها قاليهاي بارنگ ثابت مي گويند و هر چه كهنه تر شود رنگ آن جلا و يباي خاص خود را پدا مي كند ولي در حال حاضر بعضاً از رنگهاي شيميايي و دباغي استفاده مي كنند كه موجب كاهش كيفيت و ثبات رنگ مي گردد و اين مساله موجب گرديده كه تاحدود زيادي از مرغوبيت آنها كاسته شود(7و4) رنگ زمينه قهوه اي متمايل به شتري در فرشبافي همدان كاربرد زيادي دارد رنگهاي ديگر فرش همدان قرمز كم رنگ ، آبي و بندرت سبز مي باشد البته استفاده از رنگهاي سبز روشن و سير زرد طلايي نارنجي سرمه اي آبي سير، آبي روشن ، قرمزگلي ، كرم و فيروزه اي زرشكي نيز در فرشهاي مناطق شهري همدان ديده مي شود .(2و5و6)

مواد اوليه و ابعاد فرش همدان :

پشم براي پرز فرش و نخ پنبه براي تارو پود در قاليهاي معاصر همدان مورد استفاده قرار گرفته اند(6و7) از انواع فرشهايي كه در همدان بافته مي شود يك نوع ريز بافت كه در اندازه هاي كلگي بافته مي شود معروف و مشهور است و ساير اندازه هاي ديگر مانند كناره دو ذرعي پنج چارك خرك پشتي روكركي و سجاده اي نيز در همدان بافته و به بازار عرضه مي شود . از جهت بازار فروش فرشهاي دوذرعي و چارك در داخل همدان خريدار زيادي دارد و مردم از ساير اندازه ها استقبال چنداني به عمل نمي آورند اما فرشهاي شهري باف معاصر همدان داراي ابعاد بزرگ مانند 6 و 9 و 12 متري حتي در نمونه هاي با ابعاد بزرگتر هستند .(7)

در بافت بدترين قاليچه همدان كه به طور معمول گونه هاي روستايي است پشمي كه بيشتر از پوست و دباغي شده به دست مي آيد و يا مخلوط موي بز و شتر يا پشم است به كار برده مي شود و بهترين قاليچه هاي همدان از پشم دست ريس بافته مي شود .

كلاف و دستريس كلفت است و پرزان را زياد كوتاه نميگيرند و به همين علت قاليچه متراكم و در نتيجه خشن ولي بادوام مي شود(2) پرز قاليچه ها بلند ضخيم و نسبتاً خشن است .(3)

طرح و نقش در قالي همدان :

نقشه هايي كه در كانون هاي شهري همدان بافته مي شود يا براي صادرات است يا براي بازار داخله . قاليهاي صادراتي را چون بيشتر براي امريكا صادر مي شود با نقشه هاي باب بازار آمريكا مي بافند كه به آن نقشه باب آمريكا مي گويند كه عبارت است از : گونه هاي كف ساده يعني اسليمي لچك ترنج و بته اي قاب قرآني كه با حاشيه درهم و يا حاشيه سر راست و با رنگهاي روشن بافته مي شود نقشه هاي باب بازار داخله عبارت است از گونه هاي ماهي شاه عباسي ، پيچ . شيخ صفي ، شكارگاه، محرابي ، حاج خانمي ، بته ترمه اي ، بته بازوبندي سنندج ، بته شال كشميري ، بته شكسته ، خاتم شيرازي ، گل و بلبل ، نقشه مستوفي و…(2)

اما دو طرح پر طاووس و خوشه انگوري در همدان در طي دهه هاي اخير شهرت بيشتري داشته است (7)قاليچه هاي روستايي همدان از بيشتر قاليچه هاي عشايري ايران ساده تر است و بيشترين نقشه اي كه در كانونهاي روستايي بافته مي شود عبارت است از : انواع ماهي ساده كچك ترنج ، ماهي درهم و بته ، نقشه هاي برخي از نقاط روستايي باف همدان به قرار زير است :

وفس : لچك ترنج زمينه قرمز ، خرده ماهي
پيش خور‌ : لچك ترنج زمينه سفيد و ماهي دار
اوزن ده : دسته گلي ، خمسه ، دستگاهي
حوزة حاجيلو : گلي پيازي و قره داغي
بيوك آباد : كف سادة ترنج داروو بي ترنج
اسدآباد : گونه هاي ماهي و بازوبندي(2)

و ساير نقشه هايي رايجي كه قاليبافان همدان از آن استفاده مي كردند عبارت بودن از اصفهان ، حوزان ، اژدر ، دست دلر و غيره ….. البته گروهي معتقد اند نقش هاي متعالي همدان اغلب متعلق به شهرهاي ديگر بوده و خود شهر همدان نقشه بخصوص ندارد .(4)

از جمله طرحهاي مناطق شهري همدان مي توان موارد زير را نام برد : ديته گلي ، شاه عباسي ، اسليمي ، درختي ، گل فرنگ ، گلداني و تلفيقي .(6)

ويژگي هاي فني بافت قالي همدان :

رجشمار : قالي محلي همدان داراي رجشماري بين 15 و حداكثر 25 مي باشد اما قالي شهري آن در رجشمارهاي بين 30 و حداكثر 40 رج است .

ظرافت قاليهاي شهري همدان در مجموع بين 100 تا 130 ايلمگ ( گره ) در چارك و 16 سانتي متر و بين 120 تا 140 گره در چارك باب صادرات است ( كه زماني به آمريكا صادر مي شده است ) و ظرافت يش از 140 گره در چارك بندرت بافته مي شود .

شيرازه : كليه قاليهاي محلي و شهري همدان هنگام بافت شيرازه مي شوند

نوع گره : قالي همدان با گره تركي ( متقارن ) بافته مي شود گره تقلبي 4 پوده نيز در همدان رواج فراوان دارد اما قاليهاي شهري هرزان و بهار دو پوده است .

نوع دار قالي : دارها معمولاً عمودي و ثابت هستند و در شهرها از دارهاي گردان نيز استفاده مي گردد

نوع چله كشي : چله كش به شيوه تركي رواج بيشتري دارد و از جنس پنبه است

نحوه پرداخت و روگيري : بسياري از قاليهاي شهري باف همدان پس از اتمام بافت پرداخت مي شوند . اما اصيل و محلي همدان از نوع يك پوده ( يك پود ضخيم ) است اما قالي جديد آن بويژه نوع شهري باف به صورت دو پود با گرايش اول باف است .

گليم بافي : به سبك فارسي انجام مي شود .(7و2و3و9)


Share/Bookmark

0 Comments:

Post a Comment

<< Home