نگاهي به كلمات و اصطلاحات اصيل تركيِ شهر بهار( باهار )
مركز شهرستان ترك نشين بهار ( واقع در استان همدان ) و ضرب المثل هاي آن

تحقيق و تدوين :
غلامرضا بهاري ( باهارلي ) ‏‎، حميد رضا شريفي

قسمت اول

چاپ شده در : هفته نامه سينا شماره 137
2/4/1386


كلمات و اصطلاحات

1- چيبين çibin

اين كلمه در زبان فارسي به معناي " مگس " است . در ميان مناطق تُرك نشين استان همدان ، فقط مردم شهر " باهار" ( بهار ) ، اين كلمه بسيار اصيل و قديمي تُركي را به كار مي برند و در ساير مناطق اين استان به جاي " چيبين " كلمه " ميلچك milçek " به كار مي رود . طبق بررسي هاي محدود ما ، به جز شهر " باهار" ( بهار ) ، در شهر اردبيل و اطراف آن ، ساوه و اطراف آن ( شاهسئون ها ) ، اشتهارد و ا طراف آن و استان " ايغدير ‎ًığd‎ır " واقع در كشور تركيه و نيز بعضي مناطق جمهوري آزربايجان نيز كلمه " چيبين " بكار مي رود و در ساير نقاط به جاي " چيبين " از كلمه " ميلچك milçek " و " سينك sinek " استفاده ميشود .

در فرهنگ لغت " آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي " ( منتشره در كشور آزربايجان ) ذيل كلمه " چيبين " آمده است :
« چيبين : ميلچك . قوش دَه‏نَه‏يَه ييغيلار ، چيبين شيره‏يه » .

ـ در كشور تركيه " جيبين‏ليك " (به معناي پشه بند) نيز بكار مي رود .

عارف متفكر و شهيد آزربايجان عمادالدين نسيمي ( متولد 1369 ميلادي شهر شاماخي كشور آزربايجان ـ شهادت در حلب سوريه به سال 1417 ميلادي ) در غزلي با مطلع :

دونوگون مونتظيرم من كي ، بو پَرگار نَه‏دير؟
گونبدـ ي چرخ ـ ي فلك ، گردش ـ ي دَووار نَه‏دير؟

مي گويد :

بير چيبين طبعينه باخ ! بال نه‏دن ، زهر ، نَه‏دن
يئنه بير يئرده عجب ، گنج نه‏دير ، مار نه‏دير

كتاب " فرهنگ تركي نوين " ( تاليف اسماعيل هادي ـ چاپ انتشارات احرار تبريز ) ذيل كلمه " چيبين " مي نويسد :
« ... به گفته " كلاوزن " اين واژه ، اولين بار در " تركي خاقاني " و در كتاب " قوتادغو بيليك " ظاهر مي گردد . ضمناً " كلاوزن " ، صورت قديمي " چيبين " را " چيبون çibon " ضبط كرده است . «[ رجوع كنيد به : " فرهنگ اتيمولوژيك تُركي ما قبل قرن سيزدهم ميلادي " ، نوشته‏ي " جرارد كلاوزن " ، چاپ آكسفورد انگلستان ، 1972 ميلادي ]

طبق نوشته پروفسور محمد تقي زهتابي در كتاب " ايران تورك‏لرينين اَسكي تاريخي " ( جلد اول ـ صفحه 134) ، تُرك‏هاي " سومئر" ( فرهنگ و تمدن درخشان سومر، متعلق به6500 سال پيش است) نيز كلمه چيبين را به صورت " زيبين zibin” بكار مي برده اند ـ
به " پشه "ي فارسي ، در شهر " باهار" ( بهار ) ، " مئغمئغَه meqmeqe " و نيز " كورَه چيبين kore çibin ، " در تبريز "ميغميغا m‎qm‎qa" ، در مُغان " هونو hunu " و در تركيه " سيوري سينَك sivri sinek” گفته مي شود .


2- سيروچماق siruçmaq

اين كلمه كه در اصطلاح تُركي شهر " باهار" ( بهار ) ، معادل " سُرسُره بازي كردن" در زبان فارسي است ، از دو جزء تشكيل شده است : سيروچ + ماق كه " ماق" علامت مصدر است .
اين كلمه در بسياري از مناطق ديگر آزربايجان به صورت « سوروشمك sürüşmek » يا « سوروشمك süvrüşmek » و در معني » لغزيدن و فرو افتادن « بكار مي رود .
دركشور تركيه ( در لهجه استانبول ) ، اين كلمه بصورت « سورچمك sürçmek » و در معني » لغزيدن « بكار مي رود .
در تركي قديم نيز، صورت اين‏كلمه « ‏سورچماق sürçmaq » بوده است ، لذا كلـمه سيروچماق بمـعني « لغزيدن » است كه در شهر " باهار" ( بهار ) اين كلمه به معني « سُره سُره بازي كردن » كه نوعي « لغزيدن » است ، بكار مي رود و براي افاده معنيِ مطلقِ « لغزيدن » از كلمه « سيريلماق sirilmaq » استفاده مي شود . لازم به ذكر است كه كلمات " سُرسُره ـ سُرخوردن ـ سُريدن " در زبان فارسي از همين كلمه تركي اخذ و وارد فارسي شده است .


ضرب المثل ها و تعبيرات

1- " بال ييمَه‏ميش ، بَلايه قالدئم Bal yimemiş belaye qaldem " ( ترجمه فارسي : عسل نخورده ، دچار بلا شدم) .

2- " قورت اولمييَه‏ن يئرده ، مئيدان چاققاليندئQurt olmiyen yerde meydan çaqqalinde " ( ترجمه فارسي : جايي كه گُرگ نباشد ، شُغال ، ميدان دار‏‏ي مي كند ) . نكته : گُرگ در فرهنگ تُرك ، سمبل شجاعت است .

3- " اوددن كول تؤره‏ر ، كولدن اود Odden kul törer kulden ot " ( ترجمه فارسي : از آتش ، خاكستر ، زاده مي‏شود و از خاكستر ، آتش )

4- " يئل قايَه‏يَه نَه‏مئلَه‏ر [ نَمَه ائلَه‏ر ] [ neme eler ] yel qaye'ye nemeler " ( ترجمه فارسي : باد چه ضرري به صخره مي تواند بزند؟ )

5- " دؤوه‏نئ يُوكي‏نَن بئراخئد ، چيبينئ چئدار‏لئرئ ! Döwene yukinen beraxed çibine çedarlere [ به تركي ادبي : دَه‏وَه‏ني يوكي ايله بيراخيب ، چيبيني چيدارلايير ! ] " ( ترجمه فارسي : شتر را با بارش رها كرده و مگس را پابند مي‏زند ! )

ادامه دارد ...
نگاهي به كلمات و اصطلاحات ناب تُركيِ شهر تُرك‏نشين بهار (واقع در استان همدان) و ضرب المثلهاي آن


قسمت دوم


تحقيق و تدوين:
غلامرضا بهاري (باهارلي) ، حميدرضا شريفي

چاپ شده در هفته نامه « سينا »
شماره 138
19/4/86


ييْغله‏ماق Yığləmaq

الف) مردم شهر "باهار" ( بهار ) كلمه ييْغله‏ماق را به معني و مترادف با كلمه "آغله‏ماق/ آغلاماق" (گريه كردن) به كار مي برند . مثلاً مي گويند :

« اولونين ننه‏سْسيْ چوخ ييْغليْريْ Ülönin nenessı çox yığlırı‎ » ( يعني : مادر شخص مرده ، خيلي گريه مي كند )
يا مي گويند :

« اوشاق ييْغله‏رديْ Uşaq yığlərdı »‎ ( يعني : بچه گريه مي كرد ) ؛
البته هر دو كلمه " آغله‏ماق " و " ييْغله‏ماق " را در كنار هم نيز به كار مي برند مثلاً مي گويند :

« بو ايش آغله ماق ـ يئلغه ماق اينن قاباقه گئدمه‏ز
Bo iş ağləmaq - yığləmaq ınen qabaqə gedməz
(يعني اين كار با گريه و زاري پيش نمي رود) .

هم چنين مجازاً به فردي كه در بازيهاي چند نفره، بخواهد با گريه كردن و زير پا گذاشتن قانون و قواعد بازي، برنده شود " يئغله‏غان Yığləqan ( يعني : كسي كه زياد گريه مي كند ، گريه رو ) مي گويند. در زبان تركي پسوند "ـاغان/ ـَگن" براي افاده معني "مبالغه" و "شدت" بكامي رود. مثلاً: قاچاغان (فراري، زياد فرار كننده)، آغلاغان (زياد گريه كننده)، گزه‏گن (سياح، دوره گرد،)، كوسه‏گن (كسي كه خيلي زود قهر مي كند)، دوراغان (ثابت، غيرمتحرك) و ...) گويند .

ب) با بررسي محدود و غير كامل ما ، بنظر مي‏رسد كه در استان همدان و نيز ساير استانهاي آزربايجان ، احتمالاً فقط مردم شهر "باهار" (بهار) كلمه اصيل و قديمي تركي ييْغله‏‏ماق/ ييغلاماق را بكار مي برند و در ساير مناطق آزربايجان كلمه آغله‏ماق/ آغلاماق بكار مي رود .

ج) كلمه تركي ييْغله ماق / ييغلاماق در شعري از شاعر ملي و بزرگ تؤركمن يعني مختوم قولي فراغي (متولد 1733 ميلادي = 1145 هجري قمري و متوفي به سال 1790 ميلادي = 1204 هجري قمري) به معناي "گريه كردن" بكار رفته است، آنجا كه او در مرگ فرزند كوچكش مي سرايد :

آيريليغا آدام اوغلي نئيله سين؟
كيم قالار گورمايين اجل حيله سين؟
مختوم قولي ! حيئوان بيلسه باله سين
آدام اوغلي ييغلاماين بولارمي ؟!

ترجمه فارسي:

آدميزاد در برابر جدائي چه كند؟
چه كسي مي ماند (هست) كه حيله اجل را نبيند؟!
"مختوم قولي" وقتي حيوان بچه اش را درك مي كند
چگونه ممكن است آدميزاد گريه نكند؟!

د) ميرزا مهدي خان استرآبادي (اديب و منشي سلطان ترك ايران نادرشاه افشار) در فرهنگ لغت تركي اش بنام "سنگلاخ" ـ كه تاليف آنرا در سال 1173 هجري قمري = 1759 ميلادي خاتمه داده است ـ مي نويسد :

« ييغي Yığı : به معني گريه باشد" ، "ييغلاماق Yığlamaq : يعني گريه كردن" ، "ييغلاتماق Yığlatmaq : يعني گريانيدن" ، "ييغلاشماق Yığlaşmaq به معني مفاعله است يعني با يكديگر گريه كردن" ، "ييغلامسينماق Yığlamsınmaq يعني گريه ناك شدن (= دروغي گريه كردن، تباكي " ييغلاغو Yığlağu به دو معني بود : 1- به معني گريه است 2- به معني گريان بُوَد" (نگاه كنيد به: فرهنگ تركي به فارسي سنگلاخ ـ ويرايش آقاي روشن خياوي، نشر مركز (تهران)، چاپ دوم، 1384، ص 270) .

هـ ) زبانشناس بزرگ ترك علامه قاشغارلي ماحمود (محمود كاشغري) در دايره المعارف عظيم و جاوداني اش با عنوان "ديوان لغات الترك" (كه آنرا حدوداً يك هزار سال پيش براي آموختن زبان تركي به عرب ها در سال 451 هجري قمري / 1072 ميلادي تاليف نموده است) درباره كلمات "يئغله‏دي/ييغلادي" و "يئغلتدي/ ييغلاتدي" توضيحاتي آورده است كه ترجمه فارسي آن چنين است :

« يغلادي : اُغلان يغلادي يعني بچه گريه كرد " و " يغلَتّي : اُل آني يغلتي يعني او ، وي را گرياند و به گريه واداشت » (رجوع كنيد به: ترجمه فارسي ديوان لغات الترك ـ مترجم : دكتر حسين محمدزاده صديق، نشر اختر (تبريز) چاپ اول 1384، صفحات 566 و 438).

و ) آقاي اسماعيل هادي در كتاب خود به نام "فرهنگ تركي نوين" ذيل كلمه "آغلاماق" مي نويسد :

« آغلاماق : گريه كردن . آغلاتماق : گرياندن . آغي/ آغيت : نوحه، مرثيه. آغلاغان : گريان، نالان. آغلاغان اوشاق : بچه پرگريه [بچه اي كه زياد گريه مي كند] . كلمه در اين معنا، در قديم به صورت ييغلاماق بوده كه بعداً تغيير يافته ... » ( رجوع كنيد به فرهنگ تركي نوين، تاملاتي در عرصه ريشه شناسي، مولف: اسماعيل هادي، انتشارات احرار تبريز، چاپ اول، 1379) .

ز ) در تركي قديم كلمه " يوق Yoq” نيز وجود دارد كه احتمالاً با كلمه يئغله‏ماق / ييغلاماق مرتبط است . علامه كاشغري در كتاب ديوان لغات الترك ذيل كلمه "يوغ" مي نويسد :
« يوغ : اؤلو گؤمولدوكدن سونرا ، اوچ يا دا يئدي گون ايچينده وريله‏ن يئمك »
(رجوع كنيد به كتاب Divan-ü Lugat-it Türk ترجمه به تركي تركيه اي از: سَچگين اردي ، سراب توبا يورد اَسَر، ناشر: قابالجي يايين ائوي (استانبول)، چاپ اول 2005 ميلادي، ص 699) .
ميرعلي سيد اف در مورد "يوغچي" مي نويسد :

« در دنياي ترك هاي اوغوز، "يوغچي"ها، هنرمندان خيلي نزديك به "قام"ها بوده اند. "يوغچي" ها هم مثل "قام" ها، با به دوران انداختن چرخ، حيات انسان را روح افزا نموده، مرگ را به تمسخر مي گرفتند. آنها از طرفي براي مرگ گريه و از طرفي هم مرگ را مسخره كرده، چرخ را براي خلق انساني جديد به دوران وا مي داشتند ...» (رجوع كنيد به كتاب: قام ـ شامان و نگاهي به اساطير خلقهاي ترك، نويسنده: ميرعلي سيد اف، مترجم: صمد چايلي، نشر اختر (تبريز)، چاپ اول 1381، ص 20).