مشاهير ترك استان آزربايجاني همدان- آقا غلامحسين فضائلي-مستوري

مشاهير تؤرك استان همدان
" آقا غلامحسين فضائلي" ( مَستوري )


منتشره در :
هفته نامه « سينا » ( چاپ استان همدان )
شماره 160 ( 20 / 7/ 1387 )


ناحيه تؤرك‏نشين استان همدان ( شامل شهرستان‏هاي بهار ، رزن ، كبودراهنگ ، قسمت اعظم شهرستان همدان ، نيمة شمالي شهرستان اسدآباد و نيمة شمالي شهرستان ملاير ) ، از گذشته‏هاي دور تاكنون ، به عنوان مهد علم و ادب و هنر ، معروف و نامبردار است ؛ به طوري كه مي‏توان گفت قريب به هشتاد درصد از نوابغ و مشاهير ديني ، فلسفي ، عرفاني ، ادبي ، هنري و ... استان همدان ، از ناحية تؤرك‏نشين آن برخاسته اند . در اين ميان شهرستان باهار ( بهار ) ، جايگاه ويژه‏اي دارد . مردم اين شهرستان كه از نژاد ايل تؤرك "باهارليْ " ( = باهارلو = بهارلو ) هستند (1) ، علاوه بر اينكه در طول تاريخ ، مؤسّس دولت‏هاي بزرگي چون دولت تؤرك آزربايجاني "قاراقوْيونلو" و دولت تؤرك "قوطب‏شاهليْلار" ( قطب‏شاهيان ) در ناحية "دَكَن" هندوستان و ... بوده اند (2) ، صدها عالم و عارف و شاعر و هنرمند از ميان خود ، پرورش داده ند .

مرحوم " آقا غلامحسين فضائلي" متخلص به "مستوري" از جمله شخصيّت‏ها و شعراي شهر "باهار" ( بهار ) است كه در چنين فضاي علم‏پرور و هنر‏دوستي ، با خوشه‏چيني از محضر بزرگان روزگار خود ، به زنده نگهداشتن فرهنگ و زبان و ادبيات تؤركي آزربايجان همت گماشت . اجداد آن مرحوم ، جملگي در رديف معاريف و اعيان شهر "باهار" بوده‏اند .

حُسن سيرت و صورت " آقا غلامحسين" ، هنوز از پس سالها ، در زواياي خاطرات مردم شهرستان "باهار" باقي است . آنچه از اشعار آن مرحوم ، از دستبرد ايّام ( ناشي از بي‏متولّي بودن آثار و مآثر فرهنگ و زبان و ادبيّات تؤركي در كشور ما ) ، محفوظ مانده و به دست ما رسيده ست ، حدود دويست بيت شعر است كه موضوع بيشتر آنها ، مراثي مذهبي است . "آقا غلامحسين" در سنين حدود هفتاد سالگي ، به سال 1322 شمسي ، در زادگاهش شهر "باهار" ( بهار ) وفات يافت و بنا به وصيت‏اش در شهر "قم" دفن گرديد .

ذيلا سه نمونه از اشعار مرحوم آقا غلامحسين فضائلي تقديم خوانندگان مي شود:


ايككينجي دؤنيا ساواشي حالاتي
طنز ديلي ‏ايلَه

يئتديك (3) جهاندا جانا ، يئتيشمَز اَجَل ـ مَجَل
اي كاش اوْلا بوُ ديرليگَه(4) ، اؤلمَك بَدَل ـ مَدَل !
رومي (5) و اينگيليس ، قاراشميْش اوْروس ـ موْروس (6)
يئگدير (7) گَنَه بوُ مَهلكه‏لَردن جَبَل ـ مَبَل (8)
قلبيم قارانليْ (9) ، نوطق‏ـ‏ي زبانيم دَه سؤست ـ مؤست
احواليمي يامان گؤروروم ، چوْخ كَسَل ـ مَسَل
يوْخ مندَه تاب و حؤوصيلَه ، تمكين‏ـ‏ي چَرب ـ مَرب
اوضاع‏ـ ‏ي روزيگار ، قبيح و چَپَل ـ مَپَل (10)
اهل‏ـ ‏ي داهات ، كَلب و حيمار و سيْغيْر‏ـ ‏ميْغير
اهل‏ـ‏ ي بلاد ، مؤفسيد و قلب و دَغَل‏ـ ‏مَغل
دؤنيادا هر بخيل اوْلوبدور غَني ‏ـ‏ مَني
خلق ايچرَه سربلند اوْلوبدور كَچَل‏ـ ‏مَچَل
هوُشوُم قاليْبديْ وسوسه‏ـ ‏ي خَلق ـ مَلقدَه
بيلمَم نَه يئردَه قالديْ ناماز و عمل ـ ممل ؟!
مونعيم يئيَر طعام‏ـ‏ ي لذيذ و پيْلاو ـ ميْلاو
درويش ، كشك و دوغ و پنير و بَصَل ـ مَصَل (11)
منبرلَر اوستَه خوطبَه اوْخونارديْ پاك ـ ماك
موطريبلَر ايندي نغمَه اوْخوُرلار ، غَزَل ـ مَزَل !
"مستوري"‏نين كلاميني بيلمَزلَه هَجو ـ مَجو
قدرين بيلَر اوْنون ، اوْخوُياندا گؤزَ‏ل ـ مؤزَ‏ل



هانسيْ ديارين خانيْ‏سَن؟!

جانا ! نَه يئر سولطاني‏سَن ؟ هانسيْ ديارين خانيْ‏سَن ؟
لعل و جواهير كانيْ‏سن ، دورّ و صدف دوكّاني‏سن
اوْخشار يوزون (12) حَمرا گؤلَه ، زؤلفون ميثال‏ ـ‏ي سيلسيلَه
هيچ گؤگدَه يوْخ مَه بير بيلَه ، نَه يئر مَه‏ـ‏ي تاباني‏سن ؟
نرجيسدَن آلميْش گؤزلَرين ، نقّاش چَكميش قاشلاريْن
موروارداندير (13) ديشلرين ، هانسيْ چؤلون جئيراني‏سن ؟
سرو و صينوبر قامتين ، توُتموُش جهانيْ شؤهرَتين
اينسانا يئتمَز نيسبَتين ، حوري و يا غيلماني سن
لعل‏ـ ‏ي لبين : شَهد و شَكَر ، طوطي يئسَه اوْندان ، دوْيَر (14)
جيسمين كي يوْخدوُر موختَصَر ، بير روح ‏سَن ، روحاني ‏سَن
قوْيدوُم قَدَم من راهيْنا ، عَرض ائيلَه‏رَم درگاهيْنا
اؤز لوطفون ايلَه عفو قيْل "مستوري" ميرزانيْ ، سَن !



" بوُ‏گَجَـه"

شيعَه‏لَر ماتم توُتوُن ! وقت‏ـ‏ي عزاديْر بو‏ُگَجَه
بوُ عزانيْن صاحيبي ، "شير‏ـ‏ي خوْدا"ديْر بو‏ُگجه

اي اوْلان باطيندَه شيعَه ، ذات‏ـ‏ي پاك
گر باشيْندا شور وار ، اوْل سينَه‏چاك
اوْل قَدَر شور ائيلَه تا سَن اوْل هلاك
اي برادر موسم‏ـ‏ي شور و نوادير بو‏ُگجه

گر "خليل‏الله" بير قوُربان وئريب "اسماعيل"ين
شاه‏ـ‏ي لب تيشنه وئريبدير يئتميش‏ايككي نو‏گؤلون
اكبر" و "عابباس" و "عبدالله" و "عون" و "جعفر"ين
كربلا دشت‏ـ‏ي بيلين ! كوه‏ـ ‏ي "مَنا‏"دير بو‏ُگجه

اي اويي كي نازپروردير ، قيْيماز جانيْنا (15)
آچ گؤزون ، باخ ديقّت ايلَه كربلا مئيدانيْنا
گؤل كيمين نوخدّ جوانلار ، گؤر نَه باتميْش قانيْنا
سهل سانما (16) ، قتل‏ـ ‏ي آل‏ـ ‏ي "موصطفي"‏دير بو‏ُگجه

وحشي و طئير و پَري توُتموُش عزا ويرانَه‏دَه
اهل‏ـ ‏ي جَنّت حور و غيلمان روضه‏ـ ‏ي ريضواندَه
شئيخلَر مسجدَه آغلار ، ريندلَر مئيخانادا
مسجد و مئيخانالار ماتم‏سَرا‏ديْر بو‏ُگجه

زيرنويس‏ها :

1ـ در اين مورد در كتاب « تئليم خان ؛ حياتي و ياراديجيليغي » ( صفحات 47 و 48 ، تاليف مرحوم پروفسور محمدتقي زهتابي و مرحوم دكتر علي كمالي ، نشر اختر ، تبريز ، چاپ اول ، 1382 ) مطالبي آمده است كه ترجمه فارسي آن چنين است :

« يكي از ايل‏هاي مشهور تؤرك كه از قديم الايام ، خصوصاً از { طلوع } اسلام به اين طرف ، در سرزمين‏هاي "همدان ـ ساوه ـ اراك ـ زرند" ساكن شده است ، ايل "باهارليْ " است . در سراسر " آزربايجان" و [ از جمله استان ] همدان ، مناطق جغرافيايي با نام اين ايل ، موجود است ، كه از آن ميان ، مي‏توان به شهر "باهار" ( بهار ) واقع در 14 كيلومتري شمال شرقي [ شمال غربي صحيح است ] شهر "همدان" اشاره كرد كه مركز ناحيه موسوم به " آغ‏چاي" ( سيمينه‏رود ) استان همدان است . در ناحية "خوارزم" واقع در آسياي مركزي [ = تؤركؤستان ] نيز قلعه‏اي به نام "باهار" وجود دارد ... . در عصر صفويان ، "باهارلي‏ْ "ها ، ساكن نواحي استان همدان شده و در آن نواحي ماندگار شده‏اند . امروزه در نزديكي شهر همدان ، شهر "باهار" ( بهار ) وجود دارد كه به همراه حومه و روستاهاي اطراف آن ، دويست و چهل هزار نفر جمعيت دارد كه تمامي آنها به زبان تؤركي تكلّم مي‏كنند و اولاد ايل باهارليْ ( = بهارلو ) هستند » .

2ـ در اين زمينه پروفسور "فاروق سومَر" در كتاب خود به نام « قارا‏قوْيوُنلوُلار » نكاتي بيان نموده كه ترجمة فارسي آن چنين است :

« باهارلو : اين ايل ، يكي از دو ايلي است كه تكيه‏گاه اصلي دولت "قارا‏قوْيوُنلوُ " بود ... . موطن و سرزمين اين ايل ، ناحية [ استان فعلي ] همدان بوده و حتي بعد از "قاراقويونلو"ها از جمله در زمان صفويان ، اين ناحيه [ استان ] ، به اسم رئيس مشهور "ايل باهارلو" يعني "عليشَكَر بَگ" ناميده مي‏شد ... . بعد از سقوط دولت "قاراقويونلو" ، بخش مهمي از اين ايل ، به فرمانبري از " آق‏قوْيوُنلوُ "ها گردن ننهاده و به خراسان مهاجرت كردند ... . پس از اين واقعه ، "ايل باهارلو" [ يعني بخشي از "ايل باهارلو" كه به "خراسان" مهاجرت كرده بودند ] ، همچنان در خراسان ماند و بخشي از آنها در سفر "بابر" [ "بابور" مؤسس امپراتوري تؤرك هندوستان از احفاد "امير تيمور كوُرَه‏كَن" ] به هندوستان شركت كردند . همانگونه كه خانِ خانان "بايرام‏خان" مشهور ـ دوست محبوب " اكبر" [ امپراتور بزرگ تؤرك هندوستان ] ـ از نوادگان "عليشَكَربَگ" بود ، مؤسّس دولت "قُطب‏شاهيان" در "دكن" در قرن 16 ميلادي يعني "سولطان‏قولي" نيز از "ايل باهارلو" بوده است » .

( ر.ك. به كتاب : "قارا قوْيوُنلوُلار" ، جلد اول ، صفحات 23 و 25 ، تاليف "پروفسور دكتر فاروق سومَر" ، چاپ انتشارات "تؤرك تاريخ قوُرومو" ، آنكارا ، تؤركيه ، 1984 ميلادي ) . لازم به ذكر است كه ترجمه‏اي غير دقيق از اين كتاب به زبان فارسي ، توسط "دكتر وهاب ولي" به عمل آمده كه توسط موسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي در سال 1369 چاپ و منتشر شده است .

3- يئتديك : يئتيشديك . جانَه يئتمَك : جانَه گَلمَك 4- ديرليگ : ديريليك ( حيات ، زندگاني ) . 5- رومي : اروپايي 6- اوْروس : روس ، روسيَه‏لي 7- يئگ : يئي ، ياخچيْ ، ياخشيْ 8- جَبَل : داغ 9- قارانليْ : قارانليْق 10- چَپَل : حياسيز ، اوُتانماز 11- بَصَل : سوْغان 12- يوز : اوز 13- موروار : مرواريد 14- دوْيماق : توْخ اوْلماق 15- قيْيماز جانيْنا : قيْيماز جانيْني فدا ائلييَه ؛ جانيْندان گئچمَز 16- سانماق : گومان ائلَه‏مَك ، سايماق .