نگاهي به كلمات و اصطلاحات ناب تُركيِ شهر تُركنشين باهار ( واقع در استان همدان ) و ضرب المثلهاي آن
تحقيق و تدوين : حميد رضا شريفي، غلامرضا بهاري ( باهارلي )
http://hemedan-az.blogspot.com/
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت اول +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 137 ( 2/4/1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
1- چيبين / çibin
اين كلمه در زبان فارسي به معناي " مگس " است . در ميان مناطق تُرك نشين استان همدان ، فقط مردم شهر " باهار" ( بهار ) ، اين كلمه بسيار اصيل و قديمي تُركي را به كار مي برند و در ساير مناطق اين استان به جاي " چيبين " كلمه "ميلچك"/ milçək به كار مي رود . طبق بررسي هاي محدود ما ، به جز شهر " باهار" ( بهار ) ، در شهر اردبيل و اطراف آن ، ساوه و اطراف آن ( شاهسئون ها ) ، اشتهارد و اطراف آن و استان " ايغدير"/ ığdır واقع در كشور تركيه و نيز بعضي مناطق جمهوري آزربايجان نيز كلمه " چيبين " بكار مي رود و در ساير نقاط به جاي " چيبين " از كلمه " ميلچك"/ milçək و "سينک"/ sinəkاستفاده ميشود .
در فرهنگ لغت "آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" ( منتشره در كشور آزربايجان ) ذيل كلمه ی " چيبين " آمده است : « چيبين : ميلچك . قوش دَهنَهيَه ييغيلار ، چيبين شيرهيه » .
ضمناً در كشور تركيه " جيبينليك " ( به معناي : پشه بند ) نيز بكار مي رود .
عارف متفكر و شهيد آزربايجان عمادالدين نسيمي ( متولد 1369 ميلادي شهر شاماخي كشور آزربايجان ـ شهادت در حلب سوريه به سال 1417 ميلادي ) در غزلي با مطلع :
دونوگون مونتظيرم من كي ، بو پَرگار نَهدير؟
گونبدـ ي چرخ ـ ي فلك ، گردش ـ ي دَووار نَهدير؟
مي گويد :
بير چيبين طبعينه باخ ! بال نهدن ، زهر ، نَهدن
يئنه بير يئرده عجب ، گنج نهدير ، مار نهدير
كتاب " فرهنگ تركي نوين " ( تاليف اسماعيل هادي ـ چاپ انتشارات احرار تبريز ) ذيل كلمه " چيبين " مي نويسد :
« ... به گفته " كلاوزن " اين واژه ، اولين بار در " تركي خاقاني " و در كتاب " قوتادغو بيليك " ظاهر مي گردد . ضمناً " كلاوزن " ، صورت قديمي " چيبين " را " چيبون"/ çibon ضبط كرده است » [ رجوع كنيد به : " فرهنگ اتيمولوژيك تُركي ما قبل قرن سيزدهم ميلادي " ، نوشتهي " جرارد كلاوزن " ، چاپ آكسفورد انگلستان ، 1972 ميلادي ] .
طبق نوشته "پروفسور محمد تقي زهتابي" در كتاب "ايران توركلرينين اَسكي تاريخي " ( جلد اول ـ صفحه 134) ، تُركهاي " سومئر" ( فرهنگ و تمدن درخشان سومر، متعلق به شش هزار و پانصد سال پيش است) نيز كلمه ی "چيبين" را به صورت "زيبين"/ zibinبكار مي برده اند
ـ به " پشه "ي فارسي ، در شهر " باهار" ( بهار ) ، "مئغمئغَه"/ mıqmıqəو نيز " كورَه چيبين"/ korə çibin ؛ در تبريز "ميغميغا"/ mıqmıqa؛ در مُغان " هونو"/ hunuو در تركيه " سيوري سينَك"/ sivri sinekگفته ميشود .
2- سيروچماق / siruçmaq
اين كلمه در اصطلاح تُركي شهر " باهار" ( بهار ) ، معادل " سُرسُره بازي كردن" در زبان فارسي است . اين واژه از دو جزء تشكيل شده است : سيروچ + ماق كه " ماق" علامت مصدر است . اين كلمه در بسياري از مناطق ديگر آزربايجان به صورت "سوروشمك"/ sürüşməkيا "سوروشمك"/ süvrüşməkو در معني "لغزيدن و فرو افتادن" بكار ميرود . دركشور تركيه ( در لهجه استانبول ) ، اين كلمه بصورت "سورچمك"/ sürçmek و در معني " لغزيدن" بكار مي رود . در تركي قديم نيز، صورت اينكلمه "سورچماق"/ surçmaq بوده است .
بنابراين كلـمه "سيروچماق" بمـعني " لغزيدن" است كه در شهر " باهار" ( بهار ) اين كلمه به معني "سُره سُره بازي كردن" كه نوعي "لغزيدن" است ، بكار مي رود و براي افاده معني مطلق "لغزيدن" , از كلمه "سيريلماق"/ sirilmaq استفاده مي شود .
لازم به ذكر است كه كلمات " سُرسُره , سُرخوردن , سُريدن " در زبان فارسي از همين كلمه تركي , اخذ و وارد فارسي شده است .
ضرب المثل ها و تعبيرات
1- « بال ييمَهميش ، بَلايه قالديْم »
Bal yiməmiş bəlayə qaldım
( به ترکی ادبی : « بال يئمَهميش ، بَلايا قالديْم » )
Bal yeməmiş bəlaya qaldım
ترجمه فارسي : عسل نخورده ، دچار بلا شدم .
2- « قورت اوْلمييَهن يئرده ، مئيدان چاققالينيْ »
Qurt olmiyən yerdə, meydan çaqqalinı
( به ترکی ادبی : « قورت اولمايان يئرده ، مئيدان چاققاليندير » )
Qurt olmayan yerdə, meydan çaqqalındır
ترجمه فارسي : جايي كه گُرگ نباشد ، شُغال ، ميدان داري مي كند .
نكته : گُرگ در فرهنگ تُرك ، سمبل شجاعت است .
3- « اوْددن كول تؤرهر ، كولدن اوْد »
Oddən kul törər, kuldən od
( به ترکی ادبی : « اوددان كول تؤرهر ، كولدن اود » )
Oddan kül törər, küldən od
ترجمه فارسي : از آتش ، خاكستر ، زاده ميشود و از خاكستر ، آتش .
4- « يئل قايَهيَه نَهمئلَهر [ نَمَه ائلَهر ] ؟! »
Yel qayəyə nəmelər [ nəmə elər ] ?!
( به ترکی ادبی : « يئل قايايا نَهمئلَهر [ نَمَه ائلَهر ] ؟! » )
Yel qayaya nəmelər [ nəmə elər ] ?!
ترجمه فارسي : باد چه ضرري به صخره مي تواند بزند ؟ .
5- « دؤوهنئ يُوكينَن بيراخيد ، چيبينئ چيدارليري ! »
Döəne yukinən bıraxıd, çibine çıdarlırı !
( به تركي ادبي : « دَهوَهني يوكي ايله بيراخيب ، چيبيني چيدارلايير ! » )
Dəvəni yükilə bıraxıb, çibini çıdarlayır !
ترجمه فارسي : شتر را با بارش رها كرده و مگس را پابند ميزند ! .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت دوم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 138 ( 19/4/1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
3 – ييْغلهماق/ Yığləmaq
الف ) مردم شهر "باهار" ( بهار ) كلمه "ييْغلهماق" را به معني و مترادف با كلمه "آغلهماق/ آغلاماق" ( گريه كردن ) به كار مي برند ؛ مثلاً مي گويند :
« اولئنين ننهسْسيْ چوْخ ييْغليْريْ ( نكته : حرف "ن" در آخر " اولئنين" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )
Ülenin nənəssı çox yığlırı
( به ترکی ادبی : « اؤلونون ننهسی چوْخ ييْغلاييْر
Ölünün nənəsi çox yığlayır
ترجمه فارسي : « مادر شخص مرده ، خيلي گريه مي كند » ؛
يا مي گويند :
« اوُشاق ييْغلهرديْ »
Uşaq yığlərdı
( به ترکی ادبی : « اوشاق ييْغلارديْ » )
Uşaq yığlardı
ترجمه فارسي : « بچه , گريه مي كرد » ؛
و البته هر دو كلمه " آغلهماق " و " ييْغلهماق " را در كنار هم نيز به كار مي برند , مثلاً مي گويند :
« بوْ ايش آغلهماق ـ ييْغلهماقايْنن قاباقه گئدمهز »
Bo iş ağləmaq - yığləmaqınən qabaqə gedməz
( به ترکی ادبی : « بُو ايش آغلاماق ـ ييْغلاماقايله قاباقا گئدمهز »
Bu iş ağlamaq - yığlamaqilə qabaqa gedməz
ترجمه فارسي : « اين كار با گريه و زاري پيش نميرود » .
هم چنين مجازاً , به فردي كه در بازيهاي چند نفره ، بخواهد با گريه كردن و زير پا گذاشتن قانون و قواعد بازي ، برنده شود "يئغلهغان" / Yığləqan ( يعني : كسي كه زياد گريه مي كند ، گريه رو ) مي گويند .
در زبان تركي , پسوند "ـاغان/ ـَگن" , براي افاده معني "مبالغه" و "شدت" بكامي رود , مثلاً : قاچاغان ( فراري ، زياد فرار كننده) ، آغلاغان ( زياد گريه كننده ) ، گزهگن (سياح ، دوره گرد) ، كوسهگن ( كسي كه خيلي زود قهر مي كند ) ، دوراغان ( ثابت ، غيرمتحرك ) و ... گويند .
با بررسي محدود و غير كامل ما ، بنظر ميرسد كه در استان همدان و نيز ساير استانهاي آزربايجان ، احتمالاً فقط مردم شهر "باهار" ( بهار ) , كلمه اصيل و قديمي تركي "ييْغلهماق/ ييْغلاماق" را بكار مي برند و در ساير مناطق آزربايجان , كلمه "آغلهماق/ آغلاماق" بكار مي رود .
ب ) كلمه تركي ييْغله ماق / ييْغلاماق در شعري از شاعر ملي و بزرگ تؤركمن يعني "مختوم قولو فراغي" ( متولد 1733 ميلادي = 1145 هجري قمري و متوفي به سال 1790 ميلادي = 1204 هجري قمري ) به معناي "گريه كردن" بكار رفته است ، آنجا كه او در مرگ فرزند كوچكش مي سرايد :
آيريليغا آدام اوغلي نئيله سين؟
كيم قالار گؤرمايين اجل حيله سين؟
مختوم قولي ! حيئوان بيلسه باله سين
آدام اوغلي ييْغلاماين بولارمي ؟!
ترجمه فارسي:
آدميزاد در برابر جدائي چه كند؟
چه كسي مي ماند (هست) كه حيله اجل را نبيند؟!
"مختوم قولي" وقتي حيوان بچه اش را درك مي كند
چگونه ممكن است آدميزاد گريه نكند؟!
ج ) "ميرزا مهدي خان استرآبادي" ( اديب و منشي سلطان ترك ايران "نادرشاه افشار" ) در فرهنگ لغت تركي اش بنام "سنگلاخ" ـ كه تاليف آنرا در سال 1173 هجري قمري = 1759 .م خاتمه داده است ـ مي نويسد :
« ييْغي/ Yığı : به معني گريه باشد" ؛ "ييْغلاماق/ Yığlamaq : يعني گريه كردن" ؛ "ييْغلاتماق/ Yığlatmaq : يعني گريانيدن" ؛ "ييْغلاشماق/ Yığlaşmaq به معني مفاعله است يعني با يكديگر گريه كردن" ؛ "ييْغلامسينماق / Yığlamsınmaq يعني گريه ناك شدن ( = دروغي گريه كردن ، تباكي ) ؛ " ييْغلاغو/ Yığlağu به دو معني بود : 1- به معني گريه است 2- به معني گريان بُوَد" » ( نگاه كنيد به : فرهنگ تركي به فارسي سنگلاخ , ويرايش آقاي روشن خياوي ، نشر مركز (تهران) ، چاپ دوم ، 1384 ، ص 270 ) .
د ) زبانشناس بزرگ ترك "علامه قاشغارلي ماحمود" ( محمود كاشغري ) در دايره المعارف عظيم و جاوداني اش با عنوان "ديوان لغات الترك" ( كه آنرا حدوداً يك هزار سال پيش , براي آموختن زبان تركي به عرب ها در سال 451 هجري قمري / 1072 ميلادي تاليف نموده است ) , درباره كلمات "ييْغلهدي/ييغلادي" و "ييْغلتدي/ ييغلاتدي" توضيحاتي آورده است كه ترجمه فارسي آن چنين است :
« يغلادي : اُغلان يغلادي , يعني "بچه گريه كرد " و " يغلَتّي : اُل آني يغلتي , يعني او ، وي را گرياند و به گريه واداشت » ( رجوع كنيد به : ترجمه فارسي ديوان لغات الترك , مترجم : دكتر حسين محمدزاده صديق ، نشر اختر ( تبريز ) , چاپ اول 1384 ، صفحات 566 و 438 ) .
ه ) آقاي "اسماعيل هادي" در كتاب خود به نام "فرهنگ تركي نوين" ذيل كلمه "آغلاماق" مي نويسد :
« آغلاماق : گريه كردن ؛ آغلاتماق : گرياندن ؛ آغيْ/ آغيْت : نوحه، مرثيه ؛ آغلاغان : گريان، نالان . آغلاغان اوشاق : بچه پرگريه [ بچه اي كه زياد گريه مي كند] . كلمه در اين معنا ، در قديم به صورت ييْغلاماق بوده , كه بعداً تغيير يافته ... » ( رجوع كنيد به فرهنگ تركي نوين، تاملاتي در عرصه ريشه شناسي، مولف: اسماعيل هادي، انتشارات احرار تبريز، چاپ اول، 1379) .
و ) در تركي قديم كلمه "يوْق/ Yoq” نيز وجود دارد كه احتمالاً با كلمه "ييْغلهماق / ييْغلاماق" مرتبط است ؛ "علامه كاشغري" در كتاب "ديوان لغات الترك" ذيل كلمه "يوغ" مي نويسد :
« يوْغ : اؤلو گؤمولدوكدن سونرا ، اوچ يا دا يئدي گون ايچينده وريلهن يئمك » ( رجوع كنيد به كتاب Divan-ü Lugat-it Türk ترجمه به تركي تركيه اي از : سَچگين اردي ، سراب توبا يورد اَسَر ، ناشر : قابالجي يايين ائوي ( استانبول ) ، چاپ اول 2005 ميلادي ، ص 699 ) .
"ميرعلي سيد اف" در مورد "يوغچي" مي نويسد :
« در دنياي تركهاي اوْغوز ، "يوْغچي"ها ، هنرمندان خيلي نزديك به "قام"ها بوده اند . "يوْغچي" ها هم مثل "قام" ها ، با به دوران انداختن چرخ حيات انسان را روح افزا نموده ، مرگ را به تمسخر مي گرفتند . آنها از طرفي براي مرگ , گريه و از طرفي هم , مرگ را مسخره كرده ، چرخ را براي خلق انساني جديد به دوران وا مي داشتند ... » ( رجوع كنيد به كتاب : "قام ـ شامان و نگاهي به اساطير خلقهاي ترك" ، نويسنده : ميرعلي سيد اف ، مترجم : صمد چايلي ، نشر اختر ( تبريز ) ، چاپ اول 1381 ، ص 20 ) .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت سوم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 139 ( 2/5/1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
4 - وارَه اوْلماق / Varə Olmaq
در سالهاي نه چندان دور ، در شهر باهار( بهار ) ، بعضي خانواده ها دام ( گاو ، گوسفند و ... ) محدودي داشتند و شير دامهاشان ، براي بدست آوردن فرآورده هاي دامي مثل ماست ، كره ، روغن و ... كفاف نمي كرد ؛ از همين رو هر چند خانواده با توافق با يكديگر , شير دامهايشان را هر روز به يك خانواده عضو گروه مي دادند ؛ مثلاً اگر هفت خانواده با هم قرار مي گذاشتند ، هر روز يك خانواده از گروه ، به نوبت ، شير شش خانوادهي ديگر را دريافت ميكرد . مردم شهر باهار ( بهار ) به اين گونه همياري و تعاوني سنتي ، "وارَه اوْلماق / Varə Olmaq " ميگفتند . براي اندازه گيري ميزان شير تحويلي به يك خانواده , معمولاً از شاخهي درخت انگور استفاده مي شد و هر گِره شاخهي آن , كه " بوْغوْم" / Boğom ( به ترکی ادبی : " بوْغوُم" / Boğum ) ناميده مي شود ، معيار اندازه گيري بود .
اين نهاد زيبا و سنتي تعاوني در منطقهي كورَنگ ( كبود راهنگ ) نيز با عنوان "وَرَهداشلوق" / vərədaşloq معمول بوده و هر يك از اعضاي تعاوني نيز "وَرَهداش" / vərədaş ناميده مي شد ( در زبان تركي ، پسوندِ "داش/ دَش" ، اغلب معادل معني "هم" در زبان فارسی است ، مانند : يولداش به معني همراه و "دوست" ؛ قارداش/ قارينداش يعني : زاده شده از شكم يك مادر ، برادر ؛ ديلداش به معني همزبان ؛ يوردداش به معني هموطن ) .
در شهرستان " ساوه " نيز اين گونه همياري مرسوم بوده و به هر يك از اعضاء تعاوني " واراداش" / varadaş " گفته ميشد . ( نگاه كنيد به كتاب : " فرهنگ مردم كوهپايهي ساوه " نوشتهي : عبدالله سالاري ، ناشر : سازمان ميراث فرهنگي كشور ، چاپ اول – 1379 ، صفحه 130 ) .
5 - سوْن بؤشؤگ/ son böşög
"سوْن بؤشؤگ" ( به ترکی ادبی : "سوْن بؤشوگ" / son böşüg) در شهر باهار ( بهار ) به آخرين بچه خانواده گفته ميشود ( در زبان فارسي يعني : ته تغاري ) .
- كلمه "سوْن / Son " در زبان تركي ، به معني "پايان ، آخر ، آخرين و انتها " است ؛ بعنوان مثال : "سوْن گون" ( آخرين روز ) ، قيْشيْن سوْنو ( آخر زمستان ) . صورت قديمي كلمهي "سوْن" ، "سوْنغ/ Song بوده است . "علامه قاشغارلي ماحمود" ( محمود كاشغري ) در كتاب عظيم خود به نام " ديوان لغات الترك " ( تاليف شده در حدود يك هزار سال پيش ) در شرح معني "سونق" به معني "نهايت و آخر هر چيز" ، اين مثال را آورده است : « بو سؤز سوْنغيندا آيغيْل » يعني : « در آخر اين سخن، حرف بزن » .
- كلمهي " بؤشؤگ"/ böşög كه در مناطق ديگر آزربايجان و كشورهاي ترك ، به صورت " بئشيك"/ beşik نيز تلفظ مي شود ، در زبان فارسي به معني " مهد و گهواره" است . صورت قديميتر اين كلمه " بئشوك"/ beşük مي باشد .
ضرب المثل ها و تعبيرات
6 - « ايت قوُرساغيْ ، ساريْ ياغ گؤتؤرمز »
İt qursağı , sarı yağ götörməz
( به ترکی ادبی : « ايت قوُرساغيْ ، ساريْ ياغ گؤتورمز » )
İt qursağı , sarı yağ götürməz
ترجمه فارسي : « معدهي سگ ، روغن حيواني را نميتواند تحمل كند »
در اين مَثَل تركي "ايت قوُرساغيْ " ( معده سگ ) ، كنايه از سرشت و طينت بَد و "ساريْ ياغ " ( روغن حيواني ) كنايه از عناصر مادي يا معنوي عالي است ؛ مثلا ، اگر فرد صالحي ، شخصِ پستي را با سخنان عالي و بلند موعظه نمايد و آن شخص ، اهميتي به آن موعظه ندهد ، اين مَثَل در مورد آن شخص بكار ميرود .
7 - « اَر ـ آروادين دوْاسيْ ، قَرَهيازين هوْاسيْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " آروادين " و " قَرَه يازين" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )
ər-arvadin doası , qərəyazin hoası
( به ترکی ادبی : « اَر ـ آرواديْن داواسيْ ، قارايازيْن هاواسيْ » )
ər-arvadın davası , qarayazın havası
ترجمه فارسي : دعواي زن و شوهر ، هواي فصل بهار
كنايه از اينكه همانگونه كه آب و هواي فصل بهار ، متغير بوده و گاهي ابري و گاهي آفتابي است ، دعواي ميان زن و شوهر نيز موقتي است و صلح و مهرباني جاي دعوا را خواهد گرفت .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت چهارم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 142 ( 1/7/1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
6 - سيمينتَن / Simintən
اين كلمه تركي به معني "پررو ، سمج ، سرسخت و مقاوم " که در شهر باهار( بهار ) به صورت "سيمينتَن" بکار ميرود , با همين معنا در بعضي ديگر از نقاط آزربايجان , به صورت " سيميتَن Simitən / بكار مي رود .
كتاب " فرهنگ تركي نوين " ( تاليف اسماعيل هادي ) كلمه "سيميتَن" را "پررو ، سمج ، سرسخت و مقاوم" معنا كرده و اضافه نموده است كه همانطور كه "جرارد كلاوزن " زبانشناس مشهور غربي در كتاب مهم خود بنام
An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth Century Turkish
(فرهنگ اتيمولوژيك تركي ماقبل قرن سيزده ميلادي ) خاطر نشان كرده است اين كلمه , مأخوذ از فعل بسيار قديمي "سيْمتاماق" Sımtamaq به معني "بي اعتنائي كردن" است : سيْمتان › سيميتن
7- ياديْخماق Yadıxmaq
ياديْخديْرماق Yadıxdırmaq
كلمهي "ياديْخماق" به معني "بيگانه گشتن نسبت به چيزي ، از عادت به در آمدن و فراموش كردن" است و متعدي آن "ياديْخديْرماق" است به معني : " انسان يا حيواني را نسبت به چيزي بيگانه كردن يا او را از عادتي بدر آوردن يا او را نسبت به موضوعي فراموشاندن" ؛ مثلا در شهر باهار ( بهار ) مي گويند :
« اوُشاغلَرئ نوشابَهيَه ياديْخديْرين ، ائيران ياخچيْديْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "ياديْخديْرين" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )
Uşağlərı nuşabəyə yadıxdırin eyran yaxçıdı
( به ترکی ادبی : « اوُشاغلاريْ نوشابايا ياديْخديْريْن ، آيران ياخشيْدير » )
Uşağları nuşabaya yadıxdırın ayran yaxşıdır
ترجمه فارسي : « بچه ها را از عادت نوشابه خوردن بدر آوريد و نسبت به آن بيگانه كنيد چرا كه دوغ بهتر است » .
كلمه "ياد" در زبان تركي ، به معني "اجنبي ، بيگانه و غريبه" است . صورت قديمي اين كلمه ، "يات" / Yat ميباشد ؛ چنانكه در كتاب "ديوانُ لُغاتُ التُّرك" نوشتهي علامه محمود كاشغري ( تاليف شده در هزار سال قبل ) در ذيل كلمه "يات كيشي" آمده است : « اجنبي ، بيگانه » ؛ و در فرهنگ "سنگلاخ" ( تاليف شده در زمان نادرشاه افشار ) ، "يات" به معني "بيگانه و اجنبي" و "ياتلاماق" به معني : "بيگانه" و "دور كردن" آمده است .
8 - چيليگ بارماق /çilig barmağ
به " انگشت كوچك دست يا پا" در شهر باهار ( بهار ) ، "چيليگ بارماق" گفته مي شود و در مناطق ديگر آزربايجان به آن "چيچالا بارماق" يا "چئچَلَه بارماق" يا "چاچالا بارماق" يا "جولو بارماق" يا " كيچيك بارماق " يا " جيلي بارماق" يا " جورو بارماق" و ... گفته مي شود و در تركيه به آن "سئرچَه بارماق" يا "كؤلَه بارماق" اطلاق مي شود .
"چيليگ" يا "چيلَك" در زبان تركي يعني : « شاخه اي كه به صورت كوتاهي بريده شده باشد ؛ چوب نازك و كوتاه » . در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان با نام " آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي " ذيل كلمه "چَليك" آمده است : « ... اكيلمك اوچون قيْسسا كسيلميش بوداق » و نيز ذيل كلمه "چيليك ـ چيليك" آمده است : « پارچا ـ پارچا ، تيكه ـ تيكه » ؛ در مجله " ائل ديلي و ادبيياتي " ( شماره دوم ـ صفحه 19 ) در شرح معني كلمة "چيليك" آمده است : « بير قاريْش بوْيدا ، هر ايككي اوُجو يوْنولان ، نازيك آغاجدير ...» . بنابراين بنظر مي رسد در شهر باهار ( بهار ) از آنرو به "انگشت كوچك دست يا پا" ، "چيليگ بارماق" گفته مي شود كه اين انگشت ، مثل چوبِ "چيليگ " ، كوتاه و نازك است .
ضرب المثل ها و تعبيرات
8 - « دئيَهريْنئ دئيمَهزَه ساتماق »
Deyərını deyməzə satmaq
( به ترکی ادبی : « دهيَهريني دهيمَهزَه ساتماق » )
Dəyərini dəyməzə satmaq
ترجمه فارسي : « فروختن مال قيمتي خود ، در عوض چيز بيارزش » .
9 - « هَلَه سَن اَنئنَه گئدئرَهن ، اوزونيْنه گئدمَهميشَهن » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " گئدئرَهن" و " گئدمَهميشَهن" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )
gederən, uzunınə gedməmişənhələ sən ənenə
( به ترکی ادبی : « هَلَه سَن اَنينَه گئديرسن ، اوزونونا گئدمَهميشسن » )
gedirsən, uzununa gedməmişsənhələ sən əninə
ترجمه فارسي : « تو حالا عرض آن [ زندگي ، عمر و ...] را مي پيمايي و طول آنرا هنوز نپيموده اي »
اين ضرب المثل تركي كنايه است از اينكه روزگار فراز و نشيب بسياري دارد اما جوان ، با پشت سر گذاشتن چند مانع در زندگي ، تصور مي كند كه به سرمنزل مقصود رسيده است .
10 - « آلمِيْللَه بِئلَهين ايت آردِيْنَه ، اؤزين آتيْرَهن آت آرديْنَه » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه " بِئلَهين" و " اؤزين" و "آتيْرَهن" به شكل "نون غنّه" تلفظ ميشود )
Almıllə beləyn it ardınə ,özin atırən at ardinə
( به ترکی ادبی : « آلميْرلار بِئلَهين ايت آرديْنا ، اؤزون آتيْرسان آت آردينْا » )
Almırlar beləyn it ardına ,özün atırsan at ardına
ترجمه فارسي : « نمي گذارند پشت سر سگ راه بيافتي ـ با اين حال ـ دنبال اسب راه مي افتي » .
اين ضرب المثل كه در آن "ايت" ، مثال "موجود كم ارزش و بها " است و "آت " ، مَثَلِ " موجود با ارزش و پربها " ، زماني بكار مي رود كه فردي به حد و اندازه خود ، توجه نكند و در جايگاه و مقامي بالاتر كه شأن او نيست ، قرار گيرد .
11 - « قُورت ايْنهن قيْيامَتَه قالماق »
Qurtınən qıyamətə qalmaq
( به ترکی ادبی : « قورتايْلا قيْياماتا قالماق » )
Qurtıla qıyamata qalmaq
ترجمه فارسي : « با گُرگ تا روز قيامت ماندن » .
اين ضرب المثل كنايه است از "عمر طولاني كردن" .
"قورت / قورد" ( در زبان فارسي : گُرگ ) ، در فرهنگ و ادبيات ما تُركها ، سمبل شجاعت ، فرزانگي و طول عمر است ؛ همانگونه كه شاعر بزرگ تُرك آزربايجان "حكيم نظامي گنجهاي" در اشعار فارسياش گفته است :
پدر بر پدر ، مر مرا " تُرك" بود
به فرزانگي هر يكي "گُرگ" بود
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت پنجم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 143 ( 16/7/1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
9 - دوموگ
Dumug
اين كلمهي تركي ، در زبان عربي و فارسي به معني "مشغوليت" و "سرگرمي" است . در شهر " باهار" ( بهار ) مثلاً وقتي كودكي با گريه و زاري و اذيت ، مزاحم آشپزي مادرش مي شود ، مادر به ديگري ميگويد :
« سوموگئ وَه اوشاغَـه دوموگ اوْلسيْ »
Sumuge və uşaqə dumug olsı
( به تركيِ ادبي : « سوموگو وِئـر اوشاغا دوموك اوْلسون » )
Sümügü ver uşaqa dümük olsun
ترجمه به فارسي : « استخوان را به كودك بده تا به آن مشغول و سرگرم شود » .
در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام » آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي « چنين آمده است :
« ـ دوموك : مَشغَله ، مشغوليت
ـ دوموك اوْلماق : بير شئيلَه واخت كِئـچيرمَك ، واختيني اؤلـدورمَك دومَـهلَـنمَـك : اَلـلَـشـمك ، .... » .
در كتاب "يـئـني تـاراما سـؤزلـويـو" ( فرهنگ لغت جديد يافت ـ واژهها ) از انتشارات "تـؤرك ديل قـورومو" ( فرهنگستان زبان تركيه ) چاپ 1983 صفحه 74 چنين آمده است :
« ـ دوموك : ايش ـ گـوج ، مشغله .
ـ دوموك اوْلماق : بير ايشلَـه ياخيندان مشغول اوْلماق ، بير ايشين اوزَهريـنَـه دوشمَك
ـ دوموكـدورمَـك : بير ايشلَـه اوْغراشـديـرماق ( اوغراشديرماق : مشغول ائـتديرمَك )
ـ دوموكـدوريـلـمَـك : بير ايشلَـه مشغول ائديلمَـك
ـ دوموكـمَـك : بير ايشـلَـه مشغول اوْلـماق ، اوْيالانـماق «.
10 - جيْديْـرَه چيـْخماق
همانطور كه در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" آمده است ، لغت تركي "جيدير" به دو معنا است : 1- مسابقهي اسبدواني 2- ميدان مسابقهي اسبدواني . در فرهنگ لغت تركي مزبور چنين آمده است :
« جـيْـديـْر : 1- آت ياريـشـي ؛ جيْديْرا چيْخماق : آت ياريشينا چيخماق ، آت ياريشيندا ايشتيراك ائتمك ، آت چاپماقدا ياريشماق 2- مينيك آتلارينين ياريشي كئچيريلن يئر و ميدان . جيْديْرچيْ : جيْديْرا چيخان آدام ، جيْديْردا ايشتيراك ائدن شخص ».
بنابر آنچه فوقاً بيان شد "جيْديْرا چيْخماق" در معني اوّلي و اصلي يعني : « حضور در ميدان اسب سواري براي شركت در مسابقهي اسبدواني » و مجازاً در كليه اموري كه شخص براي نشان دادن استعداد ، توانايي ، زيبائي و ... خود ، به صحنه وارد مي شود نيز ، اصطلاح " جيْديْرا چيْخماق" استفاده مي شود ؛ به عنوان مثال در شهر " بهار " ( باهار )وقتي كودكان با بازي و جست و خيز فراوان، آرام نگيرند، مي گويند :
« اوُشاغلر جيْديْره چيْخيْددَه »
uşaqlər cıdırə çıxıddə
به تركي ادبي : « اوشاغلار جيْديْرا چيْخيْبلار » .
uşaqlar cıdıra çıxıblar
11 - ديْمـيْق /
Dımıq
كلمهي تركيِ "ديـْمـيـْق" در زبان فارسي به معني "لبه" است مثلاً : "دووار ديْميْغي" در زبان فارسي يعني : "لبهي ديوار در قسمتِ زاويهي آن" و "پيچاق ديْميغْي" يعني : "لبهي چاقو" ( نگاه كنيد به كتاب : "فرهنگ فارسي ـ تركي آزربايجان" ، تاليف بهزاد بهزادي ، جلد دوم ، صفحه 1271 ، ذيل كلمات " لبه " و " لبهي چاقو " )
ـ كلمهي تركيِ "تيميك" نيز با كلمهي تركي " ديْميْق " هممعنا است . فرهنگ لغت كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" ذيل كلمهي "تيميك" و " تيميكلي " آورده است :
" تيميك" : « بير شيئيين ايتي چيخينتيسي ... » .
"تيميكلي" : « ايتي چيخينتيسي اولان ( زاد ) » .
بنظر مي رسد كه "تيميك" ، صورت ديگري از تلفظ "ديْميْق" است .
ضرب المثل ها و تعبيرات
12 - « اوْتيْ گِئچِئردميشَك ، كوُلينَن اونيْرهگ ؛ آششوْغيْ ايتئرميشَك ، چوُلينَن اوُنئرهگ »
Otı geçerdmişək kulinən unırəg aşşoğı itermişək çulinən unerəg
(به تركيِ ادبي :« اوْتو گئچيرتميشيك ، كولو ايله اوْيناييْريق ، آشيْغي ايتيرميشيك ، چولو ايلَه اوْيناييريق » )
Otu geçirdmişik külü ilə oynayırıq aşığı itirmişik çulu ıla oynayırıq
ترجمه به زبان فارسي : « آتش را خاموش كرده ايم و با خاكستر آن بازي مي كنيم ـ سرگرميمم ـ ؛ قاب را گم كرده ايم و با چول آن بازي ميكنيم » ) .
اين ضرب المثل زيباي تركي كنايه است از : فَقد و از دست دادن نعمت هاي اصلي و اساسي و ناچاراً سرگرم شدن به چيزهاي فرعي و بي اهميت ؛ مثلاً وقتي به كشاورز و زارعي كه هميشه به كشت و زراعت در مساحتهاي زياد مشغول بوده و حالا در نتيجهي ورشكستگي مجبور شده اسبه كشاورزي در زمين كوچكي اكتفا كند ، تسلي داده شود ، در جواب اين ضرب المثل را ممكن است بكار بَرَد .
ـ در گذشته در شهر "بهار" ( باهار ) ، اطفال براي بازي از "آششوق / آشيق" ( در زبان فارسي : قاب ) استفاده ميكردند و "چولوگ" يا "اوْمما چولوگ" ، آششوق / آشيق (قابي) است كه براي بازي نمي توان از آن استفاده كرد چرا كه بسيار كوچكتر است ( چولوگ يا اومماچولوگ مربوط به مفصل هاي كوچك و ريز است اما آششوق مربوط به مفصل هاي بزرگتر است ) .
13 - « سوُتئنَن گَلَهن ، سوموگئنَن گئدَر »
Sutenən gələn sumugenən gedər
( به تركي ادبي : « سوت ايلـه گَـلَن ، سوموگ ايلـه گئـدهر » )
Sütü ilə gələn sümüg ile gedər
ترجمه به زبان فارسي : « آنچه با شير آيد ، به همراه استخوان ميرود » .
اين ضرب المثل كنايه از اين است كه هر خلق و خو ، رفتار ، عادت و ...( مثبت يا منفي ) كه ارثاً از مادر به فرزند منتقل شود از فرزند جدا نمي شود مگر با پوسيدن استخوان ( = مرگ ) وي . البته اين ضرب المثل تركي بعدا توسعهي معنايي يافته و در هر موردي نيز كه اكتساب خلق و خو ، رفتار ، ... و عادتي ( مثبت يا منفي ) ، جزء ملكات راسخ روحي و اخلاقي شخصي شود به كار ميرود .
14 - « مَن آقَـه ، سَن آقَـه ؛ ايـنَـكـلَرئ كئم ساغَـه !؟ »
Mən aqə sən aqə inəkləre kem saqə
( به تركيِ ادبي : « مَن آغا ، سَن آغا ، اينَكلَري كيم ساغا !؟ » )
Mən aqa sən aqa inəkləri kim saqa
ترجمه به زبان فارسي : « من آقا ـ ارباب ـ باشم ، تو هم آقا ، پس چه كسي گاوها را خواهد دوشيد !؟ » .
15 - « ياخچيْ جِئنس دالَه مينمَهز »
Yaxçı cens dalə minməz
( به تركي ادبي : « ياخشيْ جِينس دالا مينمَهز » )
Yaxşı cens dala minməz
ترجمه به زبان فارسي : « جنسِ خوب به كول سوار نميشود » .
كنايه است از اينكه اگر كالايي داراي كيفيت خوب و مطلوب باشد ، فروشندهي آن ، لازم نيست براي جذب مشتري ، آنرا به پشتاش گرفته و در شهر و روستا بگرداند ؛ چرا كه آن مال به خاطر كيفيت خوبش ، بلافاصله به فروش ميرسد .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت ششم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 144 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
12 - ديْشقاريْ / dışqarı
الف) اين كلمه در شهر باهار (بهار) در مواضع مختلفي بكار مي رود از جمله :
1- « نيْرخدهن ديْشقاريْ » ( ترجمه به زبان فارسي : خارج از نرخ ) ؛ مثلاً وقتي فروشنده اي كالايي را به كمتر يا بيشتر از نرخ و قيمت معمولي اش بفروشد مي گويند : « ماليني نئرخدن ديْشقاري ساتيري » (ترجمه به زبان فارسي : « مال اش را خارج از قيمت مي فروشد » )
2 - « ديْشقاريْ حييَط » ( ترجمه به زبان فارسي: " حياط بيروني " ) ؛ در شهر "باهار" (خصوصاً در گذشته) بسياري از خانه ها ، علاوه بر حياط اصلي ، حياط ديگري به نام "ديْشقاري حييَط" نيز دارند كه اين دو حياط از طريق درب يا راهرويي بهم متصل هستند و ورود به منزل از طريق "ديشقاري حييَط" صورت مي گيرد .
ب ) كلمه " ديْشقاري " مركب از دو جزء " ديْش + قاري " است :
1 - "ديْش" : اين كلمه تركي به معني " خارج و بيرون " است ( « ديْش ايشلري باخاني » = وزير امور خارجه ) . "ديْش" در زبان تركي قديم به صورت " تاش " تلفظ مي شده است ( در زبان تركي تبديل " ت " به " د " و بالعكس معمول است و كلمه با هر دو اين حروف بكار رود مثلاً : ديْرناق / تيْرناق ، دوتماق / توتماق ، دوشمَك/ توشمَك ، تيكان/ ديكن ، آختارماق/ آخدارماق و … ) .
"علامه كاشغارلي محمود " در اثر گرانسنگ و عظيم خود بنام " ديوان لغات الترك " ( تأليف شده در قريب به يك هزار سال قبل ) كلمه " تاش توْن " ( در تلفظ كنوني : ديْش دوْن) را " لباسي كه خارج از منزل پوشيده شود" معني كرده است . فرهنگ تركي به فارسي " سنگلاخ " (تأليف شده در زمان نادرشاه افشار) نيز يكي از معاني كلمه " تاش " را " بيرون و ظاهر " قيد نموده است .
2 – « قاري » - پسوند " قاري" در زبان قانونمند و توانمند تركي ، مفهوم " جهت گيري" را افاده مي كند . اين پسوند در طول زمان ( كلاً يا بعضاً ) با حذف حرف " ق " مخفف و به صورت " آري " در آمده است ( البته در كلمه ديْشقاري در شهر باهار (بهار) ، صورت قديمي خود را همچنان حفظ نموده است ) . بعضي كلمات داراي اين پسوند عبارتند از : " ايچَهري " ‹ ايچ + اري (داخل ، به سمت داخل) ؛ " ديْشقاري/ ديْشاري " ‹ ديش + قاري / آري (خارج ، به سمت بيرون) ؛ " يوخاري " ‹ يوخ + اري ( بالا به سمت بالا )
13 - اؤگ
الف) اين كلمه در زبان تركي معاني گوناگوني دارد كه يكي از آن معاني " قاباق Qabaq / ( ترجمه به زبان فارسي : جلو، پيش) مي باشد . مثلاً در شهر باهار (بهار) مي گويند :
« چوْخ گوُن اؤگؤننَه اوْتوْرمَه »
Çox gun ögönnə otormə
( به تركي ادبي : « چوْخ گون اؤگونده اوْتورما » )
Çox gün ögündə oturma
ترجمه به زبان فارسي : « زياد جلوي آفتاب منشين » .
ب ) صورت و شكل قديمي كلمه ي "اؤگ" در معني فوق الذكر ، "اؤنگ/ öng بوده است ( رجوع كنيد به كتاب "ديوان لغات الترك" ذيل كلمه ي "اؤنگ" ) كه به مرور زمان در تركي شهر باهار (بهار) و مناطق ديگري از آزربايجان با حذف "ن" به صورت "اؤگ" و در بعضي ديگر از مناطق آزربايجان و تركيه با حذف "گ" به صورت "اؤن" / در آمده است .
14 - سوْلاققاييْ / Solaqqay
الف) اين كلمه تركي در زبان فارسي به معني "چپ دست" ( كسي كه از دست چپش براي انجام كارها استفاده مي كند ) مي باشد .
ب ) در لهجه ها و گويش هاي مختلف زبان توانمند تركي ، اين كلمه به صورت هاي مختلفي تلفظ مي شود :
1- در زبان تركي لهجه آزربايجاني ، اين كلمه در گويش هاي مختلف به شكل هاي مختلفي تلفظ مي گردد از جمله به صورت "سوْلاخاي" و در گويش شهر باهار (بهار) اين كلمه به صورت "سوْلاققايي" تلفظ مي شود .
2- در زبان تركي لهجه تركيه اي : "سوْلاغ"
3- در زبان تركي لهجه قازاغي : "سولاغ"
4- در زبان تركي لهجه اوُيغوري : "سولخاي"
5- در زبان تركي لهجه تاتاري : "سولاغاي"
6- در زبان تركي لهجه قيرغيزي : "سولوغوي" ،
و ... .
ج ) كلمه تركي "سوْل/ sol در زبان عربي و فارسي يعني "يسار ، چپ ، سمت چپ" . پسوند "لاق" ، پسوندي است كه از اسم ، صفت مي سازد و بيشتر براي افاده معني "كثرت ، شدت و مبالغه" بكار مي رود ( نگاه كنيد به كتاب : "تركي هنر است" ، اسمـاعيل هادي ، ص 73 ) مثال : "اوْتلاغ" ( در فارسي : دشت پر علوفه ، چراگاه ) ، "دوزلاغ" ( در فارسي : نمكزار ) و … . كلمه "سوْلاغ" نيز در واقع "سوْللاغ" ( سوْل + لاغ ) بوده كه در طي زمان با حذف يك "ل" به صورت "سوْلاغ" در آمده است . و ضمناً بنظر مي رسد كه در اََشكال مختلفِ كلمه مورد بحث در لهجه هاي مختلف تركي ( كه فوقاً ذكر شد ) ، جزء آخر كلمه ( يعني : "غايي" ، و … ) پسوند ديگري مي باشد كه به كلمه اضافه شده است .
ضرب المثل ها و تعبيرات
16 - « اَصلئ ، بَگ اوْلمييَه ن ، اؤزؤ بَگ اوْلمَه ز ؛ هر چاديْر قوُرَه نَه ، ائل ديمَهگ اوْلمَه ز »
əsle bəg olmiyən özö bəg olməz hər çadır qurənə el diməg olməz
( به تركي ادبي : « اصلي بَگ اوْلمايان، اؤزو بَگ اوْلماز؛ هر چاديْر قوُرانا ائل دئمَك اوْلماز » )
əsli bəg olmayan özü bəg olmaz hər çadır qurana el demək olmaz
ترجمه به زبان فارسي : « كسي كه از حيث اصل و نَسَب ، بزرگزاده نباشد ، خودش نيز بيگ و بزرگ منش نخواهد بود ؛ (همانطور كه) هر گروه چادرنشين را " ايل" نمي توان ناميد » .
توضيح : "ائل" در فرهنگ اجتماعي و سياسيِ قبل از مدرنيسمِ ما تُرك ها ، در اصل به معناي « اتحاديه ي سياسي اي كه داراي حاكم و رئيس مستقل باشد » بود . اين حاكم مستقل ، "بَگ" ناميده مي شد ( رجوع كنيد به : "فرهنگ تركي نوين" ، اسماعيل هادي ، ذيل كلمات " ائل " و " بَگ" ) .
17 - « چيْراغ ، اؤز اَتَه گئنَه ايْششيْغ سالمَز ! »
Çırağ öz ətəgenə ışşığ salməz
( به تركي ادبي : « چيْراغ ، اؤز اَتَه گينَه ايْشيْغ سالماز » )
Çırağ öz ətəginə ışığ salmaz
ترجمه به زبان فارسي : « چراغ به زير خود نور نمي افكند » .
توضيح ـ چراغهاي قديمي به گونه اي بوده كه نمي توانسته قسمت زير خود را روشن نمايد .
ـ اين ضرب المثل در مواردي بكار مي رود كه نفع و كمك يك شخص ، بيشتر نصيب بيگانه و غير خودي ها شود .
18 - « ايتدَن هيما اوْلمَه سَه ، قوُرت سوُرييَه گيرئينمَه ز »
itdən hima olməsə qurt suriyə gireynməz
( به تركي ادبي : « ايتدَن هيم اوْلمازسا ، قوُرت سوُرويَه گيرَه نمَه ز » )
itdən him olmazsa qurt sürüyə girənməz
ترجمه به زبان فارسي : « اگر از جانب سگ ( سگ چوپان ) ، تباني و چراغ سبز نشان دادني نباشد ، گرگ نمي تواند وارد رمه (رمه گوسفندان و … ) شود » .
ـ اين ضرب المثل كنايه از اين است كه تا زماني كه فردي از ميان خودي ها ، خيانتكار نباشد ، دشمن توانائي نفوذ به درونمان را نخواهد داشت .
19 - « توُكلئ وار باش قوْپاردَه ر ، قوُرتين آديْ پيس چيْخيْد » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "قوُرتين" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )
Tukle var baş qopardər qurtin adı pis çıxıd
( به تركي ادبي : « تولكو وار باش قوْپاردار ، قوُرتون آديْ پيس چيْخيْب » )
Tülkü var baş qopardar qurtun adı pis çıxıbdır
ترجمه به زبان فارسي :« گرچه گرگ شهرت بدي پيدا كرده (اما) چه بسا روباهي كه سر از تن جدا مي كند) .
ـ توضيح : از ميان حيوانات وحشي ، گرگ به جلادت و درندگي مشهور است ، در حاليكه روباه ، فاقد اين توانائي بوده و بيشتر حيله گر است و به همين جهت در مواقعي كه رمه گاو و گوسفند و ... مورد حمله حيوانات وحشي قرار مي گيرد ، انگشت اتهام معمولاً متوجه گرگ مي گردد در حاليكه واقعاً ممكن است ، كار ، كار گرگ نبوده ، بلكه كار حيواني ديگر مثل روباه باشد .
ـ ضرب المثل « از آن نترس كه هاي و هو دارد ، از آن بترس كه سر به تو دارد » در فرهنگ فارسي ، معنايي معادل اين ضرب المثل را در فرهنگ ما تُرك ها دارد .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت هفتم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 145 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
15 - هيما / Hima
الف) اين كلمه تُرکي كه در زبان عربي و فارسي به معني "اشاره" ، "علامت" و "چراغ سبز" است ، در شهر "باهار" (بهار) در موارد مختلف و مواضع متعددي بكار مي رود ، از جمله مثلاً وقتي فردي با تحريك شدن از سوي "تقي" ، بر عليه "علي" حرفي زده يا كاري انجام مي دهد ، علي كه از موضوع باخبر است مي گويد :
« هيما تقيْ ده ندیْ »
Hima təqıdəndı
( به تركي ادبي : « هيم تاقیْدانديْر » )
Him Taqıdandır
به زبان فارسي يعني : « اشاره (تحريك) از جانب تقی است » .
كلمهي "هيما" در يك آتا سؤزو (ضرب المثل) در شهر "باهار" ( بهار ) نيز بكار مي رود :
« ايتدَن هيما اوْلمَه سَه ، قوُرت سوُرييَه گيرئينمَه ز »
itdən hima olməsə qurt suriyə gireynməz
( به تركي ادبي : « ايتدَن هيم اوْلمازسا ، قوُرت سوُرويَه گيرَه نمَه ز » )
itdən him olmazsa qurt sürüyə girənməz
ترجمه به زبان فارسي : « اگر از جانب سگ (سگ چوپان) ، تباني و چراغ سبز نشان دادني نباشد ، گرگ نمي تواند وارد رمه (رمه گوسفندان و … ) شود » .
ب) كلمه تركي "هيما" در بعضي ديگر از شهرها و روستاهاي آزربايجان به صورت "هيم"/ Him بكار مي رود :
ـ در كتاب "فرهنگ تركي نوين" (نوشته آقاي اسماعيل هادي) ذيل كلمه "هيم" آمده است كه اين كلمه در زبان عربي و فارسي به معني "اشاره" مي باشد و نيز "هيملَشمَك" به معني : "به همديگر با اشاره چشم علامت دادن ، از قبل قرار و مدار گذاشتن ، تباني كردن" و نيز "هيم وئرمك" به معني: "چراغ سبز نشان دادن" است .
ـ در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام "آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" ذيل كلمه "هيم" و مشتقات ديگر آن چنين آمده است :
« هيم : بيرينَه گؤزلَه ائديلَن ايشارَه
هيم ـ جيم ائلَهمَك : بيرينَه قاش ـ گؤزلَه ايشاره ائتمَك
آشيق گئدَر هر يانا
سؤزون دئيَهر مردانا
هر قاش ـ گؤزو ، هيم ـ جيمي
عاريف گَرَک دير قانا
هيملَشمَك : ايشارَه و قاش ـ گؤز ايلَه ، بير ـ بيرينَه بيلديرمَك
هيملَمَك : بيرينَه گؤز و يا اَلي ايلَه ايشارَه ائتمَك » .
ج ) اين كلمه در كشور تركيه به صورت "ايم"/ İm بكار مي رود . در فرهنگ لغت "توركجه سؤزلوك" ( فرهنگ لغت تركي ، چاپ فرهنگستان زبان تركي تركيه ) ذيل كلمه "ايم"/ İm چنين آمده است : « ايم : ايشارت ، علامت » .
د) صورت قديمي كلمه نيز "ايم"/ İm مي باشد . لازم به ذكر است كه در قديم "ايم" به معني "اسم شب و رمز عبور" بوده است ، لكن به مرور زمان ، كلمه ، توسعه معنايي پيدا كرده ، بگونه اي كه در زمان حاضر به مطلق "اشاره و چراغ سبز نشان دادن" ، "ايم / هيم/ هيما" گفته مي شود . در كتاب عظيم "ديوان لغات الترك" علامه محمود كاشغري ( تأليف شده در حدود ده قرن قبل ) پس از اينكه كلمه "ايم" را براي عرب ها به عنوان "اسم و رمز شب" توضيح داده ، به عنوان نمونه يك "آتا سؤزو" (ضرب المثل تركي) را نيزبه صورت ذيل الذكر آورده است:
« ايم بيلسَه اَر اؤلمَز »
يعني : « اگرشخص ، اسم شب را بداند ، نمي ميرد » .
ضرب المثل ها و تعبيرات
20 - « اوْخ يارَهسيْ ساغالَه ر ، سؤز يارَهسيْ چتيندئ »
Ox yarəsı sağalər söz yarəsı çətinde
( به تركي ادبي : « اوْخ ياراسيْ ساغالار ، سؤز ياراسيْ چتيندير »
Ox yarası sağalar söz yarası çətindir
ترجمه به زبان فارسي : « زخم تير، بهبود مي يابد، ( اما بهبودي ) زخم سخن (= زخم زبان) مشكل است » .
21 - « گَزَهن ايْياغَه داش دئيَهر »
Gəzən ıyaqə daş deyər
( به تركي ادبي : « گَزَهن آياغا داش دَهيَهر » )
Gəzən ayaqa daş dəyər
ترجمه به زبان فارسي : « به پايي كه راه مي رود ، سنگ برخورد ميكند » .
كنايه است از اينكه انسانهايي كه با همت و پشتكار براي رسيدن به اهدافشان تلاش مي كنند ، طبيعتاً در اين مسير با موانع و مشكلاتي هم مواجه مي شوند .
22 - « بوُز اوُسسِئننَه توْز ائلَهماق »
Buz ussennə toz eləmaq
( به تركي ادبي : « بوُز اوستوندَه توْز ائيلَهمَك » )
Buz üstündə toz eyləmək
ترجمه به زبان فارسي : « بر روي يخ ، گرد وخاك كردن »
ـ كنايه است : از بهانه گيري و بهانه آوردن .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت هشتم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 147 ( 20/ 9 / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
16 - سوْغوْلماق/ soğolmaq
الف) "سوْغوْلماق" يعني : "خشك شدن آب چيزي" ، مثلاً در شهر "باهار" ( بهار ) وقتي گوشت را براي كباب كردن روي آتش قرار مي دهند و پس از مدتي آب آن در اثر حرارت از بين مي رود مي گويند :
« اَت سوْغوْلديْ »
ət soğoldı
( به تركي ادبي: « اَت سوْغوُلدوُ » )
ət soğuldu
ترجمه به زبان فارسي : « آب گوشت زايل و كشيده شد » .
يا وقتي پياز ، گوشت و ... را رنده و قيمه كرده و با روغن روي آتش آنرا تفت مي دهند و پس از مدتي پياز ، گوشت يا ... تفتيده مي شود مي گويند : « سوغان ـ (يا) ات (يا) ... سوْغوْلديْ » ؛ و مثالهاي ديگر .
ب) در كتاب "توركجه سؤزلوك" ( فرهنگ لغت تركي تركيه ) از انتشارات "تورك ديل قورومو" ( فرهنگستان زبان تركي ) كشور تركيه ، ذيل كلمهي "سوْغوُلماق" چنين آمده است :
« سوُيو و يا سوتو چَكيلهَرَك پؤرسومَك »
در كتاب "يئني تاراما سؤزولويو" از انتشارت "تورك ديل قورومو" (فرهنگستان زبان تركي) كشور تركيه ، ذيل كلمهي "سؤگولمَك" چنين آمده است :
« كباب ائتمَك ، قيْزارتماق ، كباب ائديلمَك » .
ج) فرهنگ لغت تركي به فارسي "سنگلاخ" تاليف ميرزا مهدي خان استرآبادي ( منشي نادرشاه افشار ) كلمهي "سوْقوُلماق" را به "فرو شدن و ..." و نيز كلمهي "سوْغالماق" را به "فرو رفتن آب بر زمين و خشك شدن آب" و كلمهي "سوْغالتماق" را به "خشك كردن آب" معنی كرده است .
17 - سيْتقهماق/ Sıtqəmaq
الف) اين كلمه مترادف با كلمات "آغلاماق" و "ييْغلاماق" و در زبان فارسي به معني "گريه كردن" است ؛ مثلاً در شهر "باهار" ( بهار ) مي گوييم :
« آغلَهماق ـ سيْتقَهماقدَن فايده يوْخ »
Ağləmaq-sıtqəmağdən faydə yox
( به تركي ادبي : « آغلاماق ـ سيْتقاماقدان فايدا يوْخ » )
Ağlamaq-sıtqamağdan fayda yox
ترجمه به زبان فارسي : « گريه و زاري فايده اي ندارد »
يا مي گوييم :
« سيْتقَهماق ـ ييْغلَهماقدَن فايده يوْخ »
( به تركي ادبي : « سيتْقاماق ـ ييْغلاماقدان فايدا يوْخ » )
ترجمه به زبان فارسي : « گريه و زاري فايده اي ندارد » .
ب) در كتاب "فرهنگ تركي نوين" تاليف آقاي اسماعيل هادي چنين آمده است :
« سيْتقاماق ( در تركي قديم : سيْغتاماق ) : عجز و لابه كردن ، گريستن .
يالوارديم ـ سيْتقاديم : التماس كردم و گريستم » .
ج) در فرهنگ لغت تركي به فارسي "سنگلاخ" تاليف ميرزا مهدي خان استرآبادي (منشي نادرشاه افشار) چنين آمده است :
« سيْقتاماق : به مبالغه و افراط گريه كردن از روي تنگدلي و "سيْقتالماق" هم گويند سيْقتالماق : مرادف "سيْقتاماق و به معني گريه كردن به افراط است و صيغ آن با لام اشتقاق مي يابد . سيْقتانماق : مصدر متعددي است، يعني به افراط گريانيدن » .
ج) علامه محمود كاشغري ، دانشمند بزرگ ترك در كتاب گرانسنگ خود به نام "ديوان لغات الترك" ( كه آنرا حدود يك هزار سال قبل نوشته است) كلمهي "سيْقيْت" را "گريه و زاري" و كلمهي "سيْقتادي" را "گريه كرد" معني نموده و ذيل كلمه اخيرالذكر اين مثال را آورده است : « اوْغلان سيْقتاديْ » ( يعني : طفل گريه كرد ) .
ضرب المثل ها و تعبيرات
23- « مال قازاندين جوانلوْقدَه ، ايمان قازاندين جوانلوْقدَه » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "قازاندين" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )
Mal qazandin cəvanloğdə iman qazandin cəvanloğdə
( به تركي ادبي : « مال قازانديْن جاوانليْقدا ؛ ايمان قازانديْن ، جاوانليْقدا » )
Mal qazandın cavanlığda iman qazandın cavanlığda
ترجمه به زبان فارسي : « اگر مال و ثروت مي خواهي بدست آوري در جواني مي تواني و اگر ايمان مي خواهي بدست آوري در جواني به آن قادر خواهي بود » .
24 - « قوْيوْنيْ قوُرتَه تاپشوُرماق »
Qoyonı qurtə tapşurmaq
( به تركي ادبي : « قوْيوُنو قوُرتا تاپشيْرماق » )
Qoyunu qurta tapşırmaq
ترجمه به زبان فارسي : « گوسفند را به گرگ ( براي حفاظت ) سپردن » .
ـ كنايه است از كار غير عاقلانه و اعتماد به دشمن كردن .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت نهم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 148 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
17- توْپلَهماق/ Topləmaq
الف) اين كلمه از قديمي ترين لغات زبان تركي است و اينكه مردم شهر باهار ( بهار ) هم اكنون نيز اين كلمه را بكار مي برند ، به تنهائي نشان از آن دارد كه مردم اين شهر چقدر به زبان غني و توانمند اجدادشان "تركي" پاي بند هستند . مردم باهار كلمه "توْپلهماق" ( به تركي ادبی : "توْپلاماق" ) را به معني : "به درك واصل شدن" بكار مي برند ؛ يعني اگر كسي كه در نظر مردم , منفور است بميرد مي گويند :
« توْپله ديْ »
Toplədı
( به تركي ادبي : « توْپلاديْ » )
Topladı
ترجمه به زبان فارسي : « به درك واصل شد » .
يا وقتي آروز دارند انسان بدي بميرد مي گويند :
« ايشاللا تئزلوْقئنَه ن توْپلَهسيْ »
İşalla tezloqenən topləsı
( به تركی ادبي : « ايشاللا تئزليكلَه توْپلاسيْن » )
İşalla tezliklə toplasın
ترجمه به زبان فارسي : « انشاء الله هر چه زودتر به درك واصل شود » .
ب) "علامه قاشغارلي ماحمود" ( محمود كاشغري ) دانشمند و زبان شناس شهير ترك دركتاب گرانسنگ اش "ديوان لغات الترك" كه آنرا حدود يك هزار سال پيش به زبان عربی نوشـته است ، كلمـهي "توپلو" را چنــين معـنا كرده است :
« توْپلو : مزار . به هنگام لعنت فرستادن به كسي گفته مي شود : « توْپلوقا دوْل » يعني : « قبرت با تو پر شود » .
19 - ايبينماق/ İbinmaq
در زبان فارسي و عربي فعل مركب "خيس شدن" و "مرطوب شدن" وجود دارد . در زبان تركي براي اين معني لغات مختلفي موجود است كه بعضي از آنها مصطلح ترند . مردم شهر باهار (بهار) علاوه بر كلمه "ايسلانماق" ( و مشتقات ديگر آن مثل : ايسلاتماق ، ايسلانميش و ... ) كلمه ديگري نيز بكار مي برند كه همان "ايبينماق" است .
در فرهنگ لغت تركي به فارسي "سنگلاخ" ( تاليف شده توسط ميرزا مهدي خان استرآبادي منشي سلطان ترك نادرشاه افشار ) چنين آمده است :
« ايبينماق : به معني خيسيدن بود .
ايبينماق : مصدر متعدي است يعني خيساندن .
ايبيت ، ايبيتيبان ، ايببيتميش : خيسانيده » .
علامه محمود كاشغري در "ديوان لغات الترك" ( تاليف شده در حدود هزار سال پيش ) زير كلمه "ييْبا"/ Yıba مي نويسد :
« ييْبا : هر هانكي ( = هر هانسي ) بيرشئين نَملي ، ياش اوْلاني » .
لازم به ذكر است كه "ييْبا" صورت ديگري از "ايبا" است مثل : ييْلان/ ايلان ، ييْغاج/ آغاج ، ييْلديْريْم/ ايْلديْريْم و ... .
ضرب المثل ها و تعبيرات
25 - « حَقدَه ن قاچمَه ، حق آللاهين آديْديْ » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمه "آللاهين" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )
Həqdən qaçmə həq ALLAH’in adıdı
( به تركي ادبي : « حقده ن قاچما ، حق آللاهيْن آديْديْر»
Həqdən qaçma həq ALLAH’ın adıdır
ترجمه به زبان فارسي : « از حق نگريز ـ چرا كه ـ حق نام الله است » .
26 - « سامان آلتيْننَن سوُ يئرئتماق »
Saman altınnən su yeretmaq
( به تركي ادبي : « سامان آلتيْندان سوُ يئريتمك »
Saman altından su yeritmek
ترجمه به زبان فارسي : « از زير كاه آب جاري كردن » .
اين آتا سؤزو ( ضرب المثل تُرکی ) در مورد كساني بكار مي رود كه موزي و حيلهگرند و همانطوري كه آب اندك اندك و بدون اينكه مشخص گردد , زير كاه جمع مي شود , افراد حيلهگر نيز , كار معمولاً نادرست خود را آرام آرام و پنهاني پيش مي برند ؛ مثلاً اگر در مورد فردي که داراي اين خصلت باشد مي گويند :
« فيلان آدام سامان آلتيننن سو يئريدَه ر »
( به تركي ادبي : « فيلان آدام سامان آلتيْندان سو يئريده ر» )
ترجمه به زبان فارسي : « فلان شخص آدمي است كه آب را به آرامي از زير كاه عبور مي دهد » ( آب زير کاه است ) .
27 - « اؤزگَه ايپيينَن چالَه گيرمَه! »
Özgə ipinən çalə girmə
( به تركي ادبي : « اؤزگه ايپي ايله چالا گيرمه ! »
Özgə ipi ilə çala girmə
ترجمه به زبان فارسي : « با طناب اجنبی و بيگانه داخل چاه نرو » .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت دهم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 149 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
20 - توْلاس/ Tolas
براي پختن "تَرَلبا" / Tərəlba ( تَرَلبا نوعي حلوا است . كلمهي "تَرَلبا" ظاهراً همان كلمهي مركّب "ترحلوا" است . "حلوا" كلمهاي است عربي ـ حَلَا ، حُلو ، حَلاوَت و ... ـ كه كلمهي "تَر" تُركي به اوّل آن اضافه شده است . در خصوص شرح كلمهي تركي "تر"نگاه کنيد به : "فرهنگ تركي نوين" ـ تاليف "اسماعيل هادي" ، ذيل كلمات : "تر" ، "ترلمك" و "تره" ) ، آرد را با روغن حرارت ميدهند كه پس از مدتي رنگ "آرد" در اثر حرارت , تغيير كرده و "زرد رنگ" مي شود . به اين "آرد زرد رنگ شده" در شهر "باهار" ( بهار ) ، "توْلاس"/ Tolas گفته مي شود . مثلاً مي گويند :
« بيآز توْلاس ائلَهدِئم تَرَلبا ايچئ »
Biaz tolas elədem tərəlbaiçi
( به ترکی ادبی : « بيرآز توْلاس ائيلَهديم تَرَلبا ايچين »
Biraz tolas eylədim tərəlbaiçin
ترجمه به زبان فارسي : « براي پختن ترحلوا , اندكي توْلاس درست كردم » .
در كتاب گرانسنگ "ديوان لُغات التُرك" كه دانشمند نابغهي تُرك "علامه قاشغارلي ماحمود" (محمود كاشغري) حدود يكهزار سال پيش براي آموزش زبان تركي به اعراب ، به زبان عربي نوشته و به خليفة عباسي "المقتدي بالله" تقديم نموده است , ذيل كلمهي " تُولاس/ Tulas چنين آمده است :
« توُلاس . "تُولاس يوز" : كَدَرلي و غَملي بير يوز » .
( ترجمه به زبان فارسي : تُولاس . " تُولاس يوز" : ـ يعني ـ "چهرهي مَغموم و مُكَدّر") نگاه كنيد به : ترجمهي تركي كتاب "ديوان لغات الترك" صفحه 590 چاپ تركيه با مشخصات زير:
Divanü Lugati’t-Türk; çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser; Kabalcı Yaynevi . İstanbul, birinci Basım, 2005
بنابراين به نظر ميرسد كه وجه اصطلاح "تُولاس يوز/ اوز" آن است که چهرهي اشخاصِ هميشه غمگين "زرد رنگ" است مثل "توْلاس/ توُلاس" كه در اثر حرارتيافتن در روغن "زرد رنگ" مي شود .
21 – پادار/ Padar
كلمهي تركي "پادار" در شهر "باهار" ( بهار ) به معني : "پياپي ، پشت سرهم و مسلسل" است مثلاً ميگويند :
« ايككئ گون پادار قار ياغسَه ، هاميْ يوْللَر باغلَهنَر »
İkke gun padar qar yağsə hamı yollər bağlənər
( به تركي ادبي : « ايككي گون پادار قار ياغسا ، هاميْ يوْللار باغلانار » )
İkki gün padar qar yağsa hamı yollar bağlanar
ترجمه به زبان فارسي : « اگر برف دو روز پشت سر هم ببارد ، همه راهها بسته مي شود » .
در دانشنامهي عظيم زبان تركي يعني "ديوان لغات التُرك" اين كلمه به صورت "بادار"/Badar آمده ( توضيح : در "تركي قديم" حرف "پ" در كلمات معدودي بكار رفته است و بسياري از كلمات "تركي جديد" كه مثل "پادار" داراي حرف "پ" هستند ، در قديم با حرف "ب" تلفظ و نوشته مي شدهاند ـ نگا : "فرهنگ تركي نوين" ، "اسماعيل هادي" ، صفحه 255 ) و با ذكر مثالي معني آن تبيين شده كه ما ترجمهي فارسي آنرا مي آوريم :
« بادار ـ بادار : "بادار ـ بادار يوگوردي" يعني : "او به شكلي كه صداي پايش پيوسته و پياپي مي آمد ، دويد" » .
در كتاب "فرهنگ تركي نوين ، تاملاتي در عرصه ريشه شناسي" تاليف محقق معاصر "آقاي اسماعيل هادي" ذيل كلمه "پادار" آمده است :
« پادار : فراوان ، زياد ، شديد . "پادار ياغدي" : خيلي باريد . "پادار گليري واردير" : درآمد زيادي دارد . در "ديوان لغات التُرك" به صورت "بادار" و به معناي "مسلسل و پياپي" آمده است: "بادار ـ بادار يوگوردي" : "دويد و صداي پاي وي پياپي شنيده شد". از اينرو كلمهي اصيل تُركي است و ربطي به "پايدار" فارسي ندارد .
با توجه به نكات فوقالذكر ملاحظه مي شود كه "پادار" در اصل و همانگونه كه در "ديوان لغات التُرك" آمده است به معني "پياپي و پشت سر هم" است و بعداً با توسعهي معنائي در بعضي از لهجه هاي زبان تركي به معني "فراوان و زياد و شديد" استعمالشده و ميشود و مردم شهر "باهار" (بهار) كلمهي "پادار" را در همان معني اصلي و قديمياش ( يعني : "پياپي و مسلسل" ) به كار ميبرند
ضرب المثل ها و تعبيرات
28 - « حئيوان اييلَهشَه ـ اييلَهشَه ؛ انسان ديللَهشَه ـ ديللَهشَه »
Heyvan iyləşə-iyləşə esnan dilləşə- dilləşə
( به تركي ادبي : « حئيوان اييلَهشَه ـ اييلَهشَه ؛ اينسان ديللَهشَه ـ ديللَهشَه » )
Heyvan iyləşə-iyləşə isnan dilləşə- dilləşə
ترجمهي فارسي : « حيوانات با بوكردن همديگر و انسانها با گفتگوكردن با يكديگر ( با هم آشنا شده و دوست هم مي شوند ) » .
29 - « يايين گؤگَهرنتئسئ ، قيْشين دردئنَه دئيَه ر » ( نكته : حرف "ن" در آخر كلمات "يايين" و "قيْشين" به شكل "نون غُنّه" تلفظ ميشود )
Yayin gögərəntese qışin dərdenə deyər
( به تركي ادبي : « ياييْن گؤگَهرَنتيسي ، قيْشيْن دردينَه دَهيَهر » )
Yayın gögərəntisi qışın dərdinə deyər
ترجمه به زبان فارسي : « سبزه و گياه تابستان ، در زمستان است كه به درد مي خورد » .
در زبان فارسي ضرب المثل « هر چيز كه خوار آيد ، يك روز بكار آيد » تقريباً در همين معنا است .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت يازدهم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 150 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
22- ائين/ Eyn
اين كلمه , امروزه ، به معني "قامت" و "تن" است و به صورت هاي مختلفي از جمله : "ائين" ، "اه يين" ، "اگين" و ... تلفظ مي شود ( در شهر "باهار" ( بهار ) به صورت : ائين/ Eyn تلفظ ميشود ) .
در فرهنگ لغات كشور آذربايجان به نام "آذربايجان ديلي نين ايضاجلي لوغتي" ذيل كلمه "اه يين" آمده است:
« اه يين ـ 1- بدنين باشدان غئيري بوتون حيصه سي . مثال : "اه ينين ده هئچ بير شئي يوخدور" ؛ "اه ينين ده دونو يوخ ، باشينا پاپاق آختارير" ... » .
( ترجمه به زبان فارسي : « اه يين ـ 1- تمامي بدن به غير از سر . مثال : "هيچ چيزي به تن ندارد" ؛ "لباسي به تن ندارد و با اين حال در جستجوي كلاه براي سرش است!"» .
در كتاب "قاشقايي سؤزلوگو" ( فرهنگ لغات و اصطلاحات تركي قشقايي ) تاليف اسداله مردان رحيمي ، ذيل كلمه "ائين" آمده است :
« ائين ـ 1- وجود ، هيكل ، اندام . "ائينينه باخ!" ( به هيكلش نگاه كن! ) . "ائيناق" : "خوش قامت و متناسب اندام" ... » .
اين كلمه در قديم , به معني "كتف" بوده است و سپس در طول زمان ، توسعه معنايي يافته و به "تمامی بدن به غير از سر" اطلاق مي شود :
ـ در فرهنگ لغت تركي به فارسي سنگلاخ ( تاليف شده در قرن 12 هجري قمري ) ذيل كلمه "ايگن" آمده است :
« ايگن ـ دو معني دارد : اول- "سر دوش" و "كتف" را خوانند ؛ دويم- مجازاً به معني "بازو" آمده ؛ و آنرا "ايگين" نيز گويند » .
ـ در دانشنامه ارجمند زبان تركي يعني "ديوان لغات الترك" تاليف علامه قاشقارلي ماحمود ( تاليف شده در حدود يك هزار سال قبل ) نيزكلمه "اگين" به معني "كتف" ، ضبط شده است.
23- پاباجه/ Pabacə
اين كلمه مترادف با كلمات ديگر تركي : "دال به دال" و "پادار" (براي ديدن شرح كلمه "پادار" مراجعه كنيد به شماره 21 ) است و در زبان فارسي به معني "پيوسته ، پي در پي و پشت سر هم" مي باشد ؛ مثلاًَ در شهر "باهار" ( بهار ) گفته مي شود :
« ايككئ گوننئ پاباجه قار ياغيْريْ »
İkke gunne pabacə qar yağırı
( به تركي ادبي : « ايكکي گوندور پاباجا قار ياغيْر » )
İkki gündür pabaca qar yağır
ترجمه به زبان فارسي : « دو روز است كه پيوسته برف مي بارد » .
ضرب المثل ها و تعبيرات
30- « آتيْ ناللرديْله ، قوْرباغه ده ، قيْچچيْنیْ قوْوزه ديْ »
Atı nallərdılə qorbağə’də qıççını qowzədı
( به تركي ادبي : « آتيْ ناللارديْلار ، قوْرباغادا ، قيْچچيْنيْ قاوزاديْ » ) .
Atı nallardılar qorbağa’da qıççını qavzadı
ترجمه به زبان فارسي : « اسب را نعل مي زدند ، قورباغه هم پايش را بلند كرد » .
31- « هر قاموُشده ن شكر اوْلمه ز ، نئي اوْلمه ز »
Hər qamuşdən şəkər olməz ney olməz
( به تركي ادبي : « هر قاميْشدان شكر اوْلماز ، نئي اوْلماز » )
Hər qamışdan şəkər olmaz ney olmaz
ترجمه به زبان فارسي : « هر چوب ني , شكر ، بار نمي آورد و از آن نمي توان ني [وسيله موسيقي] ساخت» .
32- « شئل توُته ن ، برك يييه ر »
Şel tutən bərk yiyər
( به تركي ادبي : « شئل توُتان ، برک يئيه ر » )
Şel tutan bərk yeyər
ترجمه به زبان فارسي : « كسي كه ( كاري را ) آسان و سست بگيرد ، محكم مي خورد » .
ـ كنايه است از اينكه هر كس كاري را دقيق و با رعايت اصوش انجام ندهد ، نتيجه منفي مي گيرد.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت دوازدهم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 151 ( / / 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
24- اوْغوْنماق/ Oğonmaq
در شهر "باهار" ( بهار ) ، به عنوان مثال گفته مي شود :
ـ « اوُشاغه باخ ! نَهبَر اوْغوْنيْريْ »
Uşağə bax! nəbər oğonırı
( به تركي ادبي : « اوُشاغا باخ ! نَهبَر اوُغوُنورو » )
Uşağa bax! nəbər uğunuru
ـ « اوُشاق ، نَجَه اوْغوْنَه ـ اوْغوْنَه آغليْريْ ! »
Uşağ nəcə oğonə-oğonə ağlırı !
( به تركي ادبي : « اوُشاق ، نئجه اوُغونا ـ اوُغونا آغلاييْر ! » )
Uşağ necə uğuna-uğuna ağlayır !
ـ « كيشئ ، اوْغوْنوْد ـ گئدئرئ ! »
kişe oğonod-gedere !
( به تركي ادبي : « كيشي ، اوُغوُنوب ـ گئدير! » )
kişi uğunuu-gedir !
اين كلمهي تركي ، در زبان فارسي ، معادل بسيطي ندارد و معني آن در زبان فارسي چنين است : « در اثر ناراحتي يا شادي زايد الوصفي، آنچنان گريه كردن يا خنديدن كه انگار شخصي از خود بي خود شده است ». در فرهنگ لغت تركي بنام "تؤركجه سؤزلوك" منتشره از سوي "تؤرك ديل قورمو" ( فرهنگستان زبان تركي ) كشور تركيه چنين آمده است :
« اوُغونماق/ uğunmak : بؤيوك بير اوزونتو و يا آجيْدان قيْورانماق ، سوْلوغو تيْخناماق ، آغلايا ـ آغلايا باييلماق » .
( ترجمه به زبان فارسي : « اوُغونماق : در اثر رنجش و يا ناراحتي اي بزرگ ، به خود پيچيدن ، نفس بريده ـ بريده شدن ، گريه كنان از خود بي خود شدن » )
هم چنين در كتاب "يئني تاراما سؤزلوگو" ( فرهنگ يافت ـ واژه ها ) منتشره از سوي " تورك ديل قورومو " ( فرهنگستان زبان تركي ) كشور تركيه چنين آمده است :
« اوُغونماق [ اوُغيْنماق ، اووونماق ] : باييْلاجاق حالَه گَلمَك ، باييْلماق ، عاقليْ باشيْندان گيتمك "
( ترجمه به زبان فارسي : « اوُغونماق [ اوُغيْنماق ، اووونماق ] : به حالت از خود بي خود شدگي دچار شدن ، بيهوش شدن ، عقل و هوش از سر رفتن » .
در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان بنام " آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" چنين آمده است :
« اوُغونماق : عادتن گولمكدن اوُغونماق ... . اوُغونوب ـ گئتمك : گولمكدن غش ائلهمك » .
( ترجمه به زبان فارسي : « اوُغونماق : در اثر خندهي مداوم از خود بيخود شدن ... . اوُغونوب ـ گئمتك : در اثر خنده غش كردن » )
نكته : ملاحظه مي شود كه در فرهنگ لغت تركي تركيه ، " اوُغونماق" به حالت ناشي از"ناراحتي و گريه"ي زياد اطلاق شده و در فرهنگ لغت تركي كشور آزربايجان به حالت ناشي از "شادي و خنده"ي زياد و در شهر "باهار" ( بهار ) ، " اوْغونماق" هم به حالت ناشي از" ناراحتي و گريه"ي زياد و هم به حالت ناشي از "شادي و خنده"ي زياد اطلاق مي شود .
25- گئچئنماق/ Geçenmaq
اين كلمه از لحاظ "كاربرد" و "معني" با كلمهي "اوْغونماق / اوُغونماق" مترادف است ؛ مثلاً در شهر "باهار" ( بهار ) گفته مي شود :
ـ « كيشييَه باخ ! نَجَه گئچِئنِئرئ »
kişiyə bax! nəcə geçenere
( به تركي ادبي : « كيشييَه باخ ! نئجَه گئچينيري » )
kişiyə bax! necə geçiniri
ـ « اوُشاق ، گئچئنئد ـ گئدئرئ »
Uşaq geçened-gedere
( به تركي ادبي : « اوُشاق ، گئچينيب ـ گئدير» )
Uşaq geçinib-gedir
در واقع ترجمهي فارسي "گئچئنماق / گئچينمَك" همانند "اوغونماق" چنين است : « در اثر ناراحتي يا شادي زايد الوصفي ، آنچنان گريه كردن يا خنديدن كه انگار شخص , از خود بي خود شده است » .
در فرهنگ لغت تركي فوق الذكركشور آزربايجان و كشور تركيه به عنوان يكي از معانيِ "كئچينمَك" آمده است : « كئچينمك : اؤلمك » .
در كتاب "فرهنگ تركي نوين" تاليف آقاي اسماعيل هادي ( انتشارات احرار تبريز ، صفحه 696 ) چنين آمده است :
« گئچينمَك : ... 3- از خنده رودهبُرشدن ( گويي شخصي از فشار خنده ، همانند چراغي در حال خاموش شدن است ) » .
ضرب المثل ها و تعبيرات
33- « خوروز اوْلميييْدیْ ، سَحَر آچيْلمَزديْ !؟»
Xuruz olmıyıydı səhər açılməzdı !?
( به تركي ادبي : « خوروز اوْلمايايدي ، سَحَر آچيْلمازديْر؟! » ) .
Xuruz olmayaydı səhər açılmazdır !?
ترجمه به زبان فارسي : « اگر خروس نبود ، صبح نمي شد؟! »
34- « يان مَنئمائچئن ، اولؤم سَنين ائچئن »
Yan mənemeçen ülöm sənineçen
( به تركي ادبي : « يان منيم ايچين ، اؤلوم سنينايچين » )
Yan mənimiçin ölüm səniniçin
ترجمه به زبان فارسي : « براي من [ دل ] بسوزان ، [ تا] من هم براي تو بميرم » .
35- « پيشيگين آغزيْ اَتَه چاتمَهز ، دييَهر آجيْديْ ! »
Pişiğin ağzı ətə çatməz diyər acıdı !
( به تركي ادبي : " پيشگين آغزيْ اَتَه چاتماز , دئيَهر آجيْديْر ! " ) .
Pişiğin ağzı ətə çatmaz deyər acıdır !
ترجمه به زبان فارسي : « دهان گربه كه به گوشت نميرسد ميگويد [ گوشت] تلخ است » .
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
قسمت سيزدهم +
چاپ شده در هفته نامه « سينا ». شماره 152 ( 1 / 12/ 1386 )
---------------------
كلمات و اصطلاحات
26- سيلَهمَه/ Siləmə
اين كلمهي تركي ، در زبان فارسي به معني "لبالب و مالامال" است . "سيلَهلَهماق" ( به ترکی ادبی : "سيلَهلَهمَك" ) يعني "لبالب پركردن" . مثلاً در شهر "باهار" (بهار) گفته ميشود :
« بوْشقابيْ سيلَهمَه دوْلدوْر »
Boşqabı siləmə doldor
( به تركي ادبي : « بوْشقابيْ سيلَهمَه دوْلدوُر » )
Boşqabı siləmə doldur
ترجمه به زبان فارسي : « بشقاب را لبالب پركن » .
يا :
« قابلهمهنيْ سيلَهلَه »
qabləmənı silələ
( به تركي ادبي : « قابلامانيْ سيلَهلَه » )
qablamanı silələ
ترجمه به زبان فارسي : « قابلمه را لبالب پر كن » .
در فرهنگ لغت كشور آزربايجان بنام " آزربايجان ديلينين ايضاحلي لوغتي" چنين آمده است :
« سيلَهلَمَك/ silələmək : آغزيْنا قَدَهر دوْلدُورماق »
در كشور تركيه به جاي "سيلَهمَه"/ silələmə ، "سيلْمَه"/ silmə و "سيلَه"/ silə گفته ميشود . در فرهنگ لغت كشورتركيه بنام "تؤركجَه سؤزلوك" آمده است :
« سيلْمَه/ silmə : ... 3- آغزيْنا قَدَهر دوْلو » .
و در كتاب "يئني تاراما سؤزلوگو" ( چاپ فرهنگستان زبان تركي تركيه ) چنين آمده است :
« سيلْمَه / silmə: دوْليْ ، آغزيْنا قَدَهر دوْلو ؛ دوْپ ـ دوْلو »
« سيلَه/ silə : سيلْمَه ، آغزيْنا قَدَهر دوْلو ؛ دوْپ ـ دوْلو » .
27 - كَهَنگئ/ Kəhənge
در حالي كه در زبان فارسي ، فقط لغات "درد" و "سوزش" وجود دارد ، در زبان توانمند تُركي مان ، براي انواع مختلف "درد" ، كلمات جداگانه و مستقلي وجود دارد ، مثلاً به درد احشاي توخالي بدن مثل روده "سانجيْ ، به درد اعضاي بدن "آغريْ " ، به درد پيچ خوردگي مفاصل و يا درد حاصل از ضربه و سقوط "اينجيمَك" و ... مي گوئيم . "كَهَنگئ"/ Kəhənge نيز در شهر "بهار" ( باهار ) به "درد ناحيهي لگن و لگنچه و پهلو" اطلاق ميشود .
در "تركي گويش قشقايي" و نيز "تركي گويش نقده ( سوْلدوز ) ، اين كلمه به صورت "كَهَنگ" / Kəhəng و كَهَن"/Kəhən به كار مي رود . در فرهنگ لغت تركي به فارسي "قاشقايي سؤزلوگو" ( فرهنگ لغت تركي قشقايي) ، تأليف اسداله مرداني رحيمي آمده است :
« كَهَن = كَهَنگ : درد سياتيك ؛ درد ناحيه لگن و لگنچه » .
در نشريه "ائل ديلي و ادبياتي" ( شماره 7 ـ صفحه 17ـ يئرلي سؤزلر [نقده] توپلايان : ساغلام خوجا ) آمده است :
« كَهَنگ : بوُددا يوْخسا دال بؤيوردَه شيشميش دامار »
( ترجمه به زبان فارسي : « كَهَنگ : رگ متورم ران يا پهلو » .
ضرب المثل ها و تعبيرات
« گؤممَهزدَه قوْز دوُرمهز »
Gömməzdə qoz durməz
( به تركي ادبي : « گؤممَهزدَه قوْز دوُرماز » )
Gömməzdə qoz durmaz
ترجمه به زبان فارسي : « گردو ، بر روی گنبد نمي ايستد » .
ـ اين ضرب المثل كنايه است از : كار محال و نشدني .
37- « شانس گَلمييَهننَه ، آداميْ دؤاَه اوُسسِئننَه ايت قاپَهر »
Şans gəlmiyənnə adamı döə ussennə it qapər
( به تركي ادبي : « شانس گَلمَهيَهندَه آداميْ دَهوَه اوستوندَه ايت قاپار » ) .
Şans gəlməyəndə adamı dəvə üstündə it qapar
ترجمه به زبان فارسي : « به هنگام بدشانسي ، سگ ، آدم بالاي شتر را ( نيز ) گاز مي گيرد » .
0 Comments:
Post a Comment
<< Home